|
|
|
|
|
|
Tantraloka by Abhinavagupta
In Sanscrito:
CAP.1 - CAP.2 - CAP.3 - CAP.4 - CAP.5 - CAP.6 - CAP.7 - CAP.8 - CAP.9 - CAP.10 CAP.11 - CAP.12 - CAP.13 - CAP.14 - CAP.15 - CAP.16 - CAP.17 - CAP.18 - CAP.19 - CAP.20 CAP.21 - CAP.22 - CAP.23 - CAP.24 - CAP.25 - CAP.26 - CAP.27 - CAP.28 - CAP.29 - CAP.30 CAP.31 - CAP.32 - CAP.33 - CAP.34 - CAP.35 - CAP.36 - CAP.37 - Testo translitterato
TANTRALOKA SANSCRITO
अथ श्रीतन्त्रालोकस्य द्वितीयमाह्निकम्
यत्तत्राद्यं पदमविरतानुत्तरज्ञप्तिरूपं । तन्निर्णेतुं प्रकरणमिदमारभेऽहं द्वितीयम् ॥१॥ अनुपायं हि यद्रूपं कोऽर्थो देशनयात्र वै । सकृत्स्याद्देशना पश्चादनुपायत्वमुच्ययते ॥२॥ अनुपायमिदं तत्त्वमित्युपायं विना कुतः । स्वयं तु तेषां तत्तादृक् किं ब्रूमः किल तान्प्रति ॥३॥ यच्चतुर्धोदितं रूपं विज्ञानस्य विभोरसौ । स्वभाव एव मन्तव्यः स हि नित्योदितो विभुः ॥४॥ एतावद्भिरसंख्यातैः स्वभावैर्यत्प्रकाशते । केऽप्यंशांशिकया तेन विशन्त्यन्ये निरंशतः ॥५॥ तत्रापि चाभ्युपायादिसापेक्षान्यत्वयोगतः । उपायस्यापि नो वार्या तदन्यत्वाद्विचित्रता ॥६॥ तत्र ये निर्मलात्मानो भैरवीयां स्वसंविदम् । निरुपायामुपासीनास्तद्विधिः प्रणिगद्यते ॥७॥ तत्र तावत्क्रियायोगो नाभ्युपायत्वमर्हति । स हि तस्मात्समुद्भूतः प्रत्युत प्रविभाव्यते ॥८॥ ज्ञप्तावुपाय एव स्यादिति चेज्ज्ञप्तिरुच्यते । प्रकाशत्वं स्वप्रकाशे तच्च तत्रान्यतः कथम् ॥९॥ संवित्तत्त्वं स्वप्रकाशमित्यस्मिन्कं नु युक्तिभिः । तदभावे भवेद्विश्वं जडत्वादप्रकाशकम् ॥१०॥ यावानुपायो बाह्यः स्यादान्तरो वापि कश्चन । स सर्वस्तन्मुखप्रेक्षी तत्रोपायत्वभाक्कथम् ॥११॥ त्यजावधानानि ननु क्व नाम धत्सेऽवधानं विचिनु स्वयं तत् । पूर्णेऽवधानं न हि नाम युक्तं नापूर्णमभ्येति च सत्यभावम् ॥१२॥ तेनावधानप्राणस्य भावनादेः परे पथि । भैरवीये कथंकारं भवेत्साक्षादुपायता ॥१३॥ ये ̕पि साक्षादुपायेन तद्रूपं प्रविविञ्चते । नूनं ते सूर्यसंवित्त्यै खद्योताधित्सवो जडाः ॥१४॥ किं च यावदिदं बाह्यमान्तरोपायसंमतम् । तत्प्रकाशात्मतामात्रं शिवस्यैव निजं वपुः ॥१५॥ नीलं पीतं सुखमिति प्रकाशः केवलः शिवः । अमुष्मिन्परमाद्वैते प्रकाशात्मनि कोऽपरः ॥१६॥ उपायोपेयभावः स्यात्प्रकाशः केवलं हि सः ॥१७॥ इदं द्वैतमऽयं भेद इदमद्वैतमित्यपि । प्रकाशवपुरेवायं भासते परमेश्वरः ॥१८॥ अस्यां भूमौ सुखं दुःखं बन्धो मोक्षश्चितर्जडः । घटकुम्भवदेकार्थाः शब्दास्तेऽप्येकमेव च ॥१९॥ प्रशाशे ह्यप्रकाशांशः कथं नाम प्रकाशताम् । प्रकाशमाने तस्मिन्वा तद्द्वैतास्तस्य लोपिताः ॥२०॥ अप्रकाशेऽथ तस्मिन्वा वस्तुता कथमुच्यते । न प्रकाशविशेषत्वमत एवोपपद्यते ॥२१॥ अत एकप्रकाशोऽयमिति वादेऽत्र सुस्थिते । दूरादावारिताः सत्यं विभिन्नज्ञानवादिनः ॥२२॥ प्रकाशमात्रमुदितमप्रकाशनिषेधनात् । एकशब्दस्य न त्वर्थः संख्या चिद्व्यक्तिभेदभाक् ॥२३॥ नैष शक्तिर्महादेवी न परत्राश्रितो यतः । न चैष शक्तिमान्देवो न कस्याप्याश्रयो यतः ॥२४॥ नैष ध्येयो ध्यात्रभावान्न ध्याता ध्येयवर्जनात् । न पूज्यः पूजकाभावात्पूज्याभावान्न पूजकः ॥२५॥ न मन्त्रो न च मन्त्र्योऽसौ न च मन्त्रयिता प्रभुः । न दीक्षा दीक्षको वापि न दीक्षावान्महेश्वरः ॥२६॥ स्थानासननिरोधार्घसंघानावाहनादिकम् । विसर्जनान्तं नास्त्यत्र कर्तृकर्मक्रियोज्झिते ॥२७॥ न सन्न चासत्सदसन्न च तन्नोभयोज्झितम् । दुर्विज्ञेया हि सावस्था किमप्येतदनुत्तरम् ॥२८॥ अयमित्यवभासो हि यो भावोऽवच्छिदात्मकः । स एव घटवल्लोके संस्तथा नैष भैरवः ॥२९॥ असत्त्वं चाप्रकाशत्वं न कुत्राप्युपयोगिता । विश्वस्य जीवितं सत्यं प्रकाशैकात्मकश्च सः ॥३०॥ आभ्यामेव तु हेतुभ्यां न द्व्यात्मा न द्वयोज्झितः । सर्वात्मना हि भात्येष केन रूपेण मन्त्र्यताम् ॥३१॥ श्रीमत्त्रिशिरसि प्रोक्तं परज्ञानस्वरूपकम् । शक्त्या गर्भान्तर्वर्तिन्या शक्तिगर्भ परं पदम् ॥३२॥ न भावो नाप्यभावो न द्वयं वाचामगोचरात् । अकथ्यपदवीरूढं शक्तिस्थं शक्तिवर्जितम् ॥३३॥ इति ये रूढसंवित्तिपरमार्थपवित्रिताः । अनुत्तरपथे रूढास्तेऽभ्युपायानियन्त्रिताः ॥३४॥ तेषामिदं समाभाति सर्वतो भावमण्डलम् । पुरःस्थमेव संवित्तिभैरवाग्निविलापितम् ॥३५॥ एतेषां सुखदुःखांशशंकातंकविकल्पनाः । निर्विकल्पपरावेशमात्रशेषत्वमागताः ॥३६॥ एषां न मन्त्रो न ध्यानं न पूजा नापि कल्पना । न समय्यादिकाचार्यपर्यन्तः को ̕पि विश्रमः ॥३७॥ समस्तयन्त्रणातन्त्रत्रोटनाटंकधर्मिणः । नानुग्रहात्परं किंचिच्छेषवृत्तौ प्रयोजनम् ॥३८॥ स्वं कर्तव्यं किमपि कलयंल्लोक एष प्रयत्नान्नो पारार्थ्यं प्रति घटयते कांचन स्वप्रवृत्तिम् । यस्तु ध्वस्ताखिलभवमलो भैरवीभावपूर्णः कृत्यं तस्य स्फुटमिदमियल्लोककर्तव्यमात्रम् ॥३९॥ तं ये पश्यन्ति ताद्रूप्यक्रमेणामलसंविदः । तेऽपि तद्रूपिणस्तावत्येवास्यानुग्रहात्मता ॥४०॥ एतत्तत्त्वपरिज्ञानं मुख्यं यागादि कथ्यते । दीक्षान्तं विभुना श्रीमत्सिद्धयोगीश्वरीमते ॥४१॥ स्थण्डिलादुत्तरं तूरं तूरादुत्तरतः पटः । पटाद्ध्यानं ततो ध्येयं ततः स्याद्धारणोत्तरा ॥४२॥ ततो ̕पि योगजं रूपं ततो ̕पि ज्ञानमुत्तरम् । ज्ञानेन हि महासिद्धो भवेद्योगीश्वरस्त्विति ॥४३॥ सो ̕पि स्वातन्त्र्यधाम्ना चेदप्यनिर्मलसंविदाम् । अनुग्रहं चिकीर्षुस्तद्भाविनं विधिमाश्रयेत् ॥४४॥ अनुग्राह्यानुसारेण विचित्रः स च कथ्यते । परापराद्युपायौघसंकीर्णत्वविभेदतः ॥४५॥ तदर्थमेव चास्यापि परमेश्वररूपिणः । तदभ्युपायशास्त्रादिश्रवणाध्ययनादरः ॥४६॥ नहि तस्य स्वतन्त्रस्य कापि कुत्रापि खण्डना । नानिर्मलचितः पुंसोऽनुग्रहस्त्वनुपायकः ॥४७॥ श्रीमदूर्मिमहाशास्त्रे सिद्धसंतानरूपके । इदमुक्तं तथा श्रीमत्सोमानन्दादिदैशिकैः ॥४८॥ गुरोर्वाक्याद्युक्तिप्रचयरचनोन्मार्जनवशात् समाश्वासाच्छास्त्रं प्रति समुदिताद्वापि कथितात् । विलीने शंकाभ्रे त्दृदयगगनोद्भासिमहसः प्रभोः सूर्यस्येव स्पृशत चरणान्ध्वान्तजयिनः ॥४९॥ इदमनुत्तरधामविवेचकं विगलितौपयिकं कृतमाह्निकम् ॥५०॥
अथ श्रीतन्त्रालोकस्य तृतीयमाह्निकम्
अथ परौपयिकं प्रणिगद्यते पदमनुत्तरमेव महेशितुः ॥
प्रकाशमात्रं यत्प्रोक्तं भैरवीयं परं महः । तत्र स्वतन्त्रतामात्रमधिकं प्रविविच्यते ॥१॥ यः प्रकाशः स सर्वस्य प्रकाशत्वं प्रयच्छति । न च तद्व्यतिरेक्यस्ति विश्वं सद्वावभासते ॥२॥ अतोऽसौ परमेशानः स्वात्मव्योमन्यनर्गलः । इयतः सृष्टिसंहाराडम्बरस्य प्रदर्शकः ॥३॥ निर्मले मकुरे यद्वद्भान्ति भूमिजलादयः । अमिश्रास्तद्वदेकस्मिंश्चिन्नाथे विश्ववृत्तयः ॥४॥ सदृशं भाति नयनदर्पणाम्बरवारिषु । तथा हि निर्मले रूपे रूपमेवावभासते ॥५॥ प्रच्छन्नरागिणी कान्तप्रतिबिम्बितसुन्दरम् । दर्पणं कुचकुम्भाभ्यां स्पृशन्त्यपि न तृप्यति ॥६॥ न हि स्पर्शोऽस्य विमलो रूपमेव तथा यतः । नैर्मल्यं चातिनिविडसजातीयैकसंगतिः ॥७॥ स्वस्मिन्नभेदाद्भिन्नस्य दर्शनक्षमतैव या । अत्यक्तस्वप्रकाशस्य नैर्मल्यं तद्गुरूदितम् ॥८॥ नैर्मल्यं मुख्यमेकस्य संविन्नाथस्य सर्वतः । अंशांशिकातः क्वाप्यन्यद्विमलं तत्तदिच्छया ॥९॥ भावानां यत्प्रतीघाति वपुर्मायात्मकं हि तत् । तेषामेवास्ति सद्विद्यामयं त्वप्रतिघातकम् ॥१०॥ तदेवमुभयाकारमवभासं प्रकाशयन् । विभाति वरदो बिम्बप्रतिबिम्बदृशाखिले ॥११॥ यस्त्वाह नेत्रतेजांसि स्वच्छात्प्रतिफलन्त्यलम् । विपर्यस्य स्वकं वक्त्रं गृह्णन्तीति स पृच्छ्यते ॥१२॥ देहादन्यत्र यत्तेजस्तदधिष्ठातुरात्मनः । तेनैव तेजसा ज्ञत्वे कोऽर्थः स्याद्दर्पणेन तु ॥१३॥ विपर्यस्तैस्तु तेजोभिर्ग्राहकात्मत्वमागतैः । रूपं दृश्येत वदने निजे न मकुरान्तरे ॥१४॥ स्वमुखे स्पर्शवच्चैतद्रूपं भायान्ममेत्यलम् । न त्वस्य स्पृश्यभिन्नस्य वेद्यैकान्तस्वरूपिणः ॥१५॥ रूपसंस्थानमात्रं तत्स्पर्शगन्धरसादिभिः । न्यग्भूतैरेव तद्युक्तं वस्तु तत्प्रतिबिम्बितम् ॥१६॥ न्यग्भावो ग्राह्यताभावात्तदभावोऽप्रमाणतः । स चार्थसंगमाभावात्सोऽप्यादर्शेऽनवस्थितेः ॥१७॥ अत एव गुरुत्वादिर्धर्मो नैतस्य लक्ष्यते । नह्यादर्शे संस्थितोऽसौ तद्दृष्टौ स उपायकः ॥१८॥ तस्मात्तु नैष भेदेन यद्भाति तत उच्यते । आधारस्तत्र तूपाया दीपदृक्संविदः क्रमात् ॥१९॥ दीपचक्षुर्विबोधानां काठिन्याभावतः परम् । सर्वतश्चापि नैर्मल्यान्न विभादर्शवत्पृथक् ॥२०॥ एतच्च देवदेवेन दर्शितं बोधवृद्धये । मूढानां वस्तु भवति ततोऽप्यन्यत्र नाप्यलम् ॥२१॥ प्रतीघाति स्वतन्त्रं नो न स्थाय्यस्थायि चापि न । स्वच्छस्यैवैष कस्यापि महिमेति कृपालुना ॥२२॥ न देशों नो रूपं न च समययोगो न परिमा न चान्योन्यासंगो न च तदपहानिर्न घनता । न चावस्तुत्वं स्यान्न च किमपि सारं निजमिति ध्रुवं मोहः शाम्येदिति निरदिशद्दर्पणविधिः ॥२३॥ इत्थं प्रदर्शितेऽमुत्र प्रतिबिम्बनवर्त्मनि । शब्दस्य प्रतिबिम्बं यत् प्रतिश्रुत्केति भण्यते ॥२४॥ न चासौ शब्दजः शब्द आगच्छत्त्वेन संश्रवात् । तेनैव वक्त्रा दूरस्थैः शब्दस्याश्रवणादपि ॥२५॥ पिठिरादिपिधानांशविशिष्टछिद्रसंगतौ । चित्रत्वाच्चास्य शब्दस्य प्रतिबिम्बं मुखादिवत् ॥२६॥ इदमन्यस्य वेद्यस्य रूपमित्यवभासते । यथादर्शे तथा केनाप्युक्तमाकर्णये त्विति ॥२७॥ नियमाद्बिम्बसांमुख्यं प्रतिबिम्बस्य यत्ततः । तन्मध्यगाः प्रमातारः शृण्वन्ति प्रतिशब्दकम् ॥२८॥ मुख्यग्रहं त्वपि विना प्रतिबिम्बग्रहो भवेत् । स्वपश्चात्स्थं प्रियं पश्येट्टङ्कितं मुकुरे वपुः ॥२९॥ सांमुख्यं चोच्यते तादृग्दर्पणाभेदसंस्थितेः ॥३०॥ अतः कूपादिपिठिराकाशे तत्प्रतिबिम्बितम् । वक्त्राकाशं सशब्दं सद्भाति तत्परवक्तवत् ॥३१॥ यथा चादर्शपाश्चात्यभागस्थो वेत्ति नो मुखम् । तथा तथाविधाकाशपश्चात्स्थो वेत्ति न ध्वनिम् ॥३२॥ शब्दो न चानभिव्यक्तः प्रतिबिम्बति तद्ध्रुवम् । अभिव्यक्तिश्रुती तस्य समकालं द्वितीयके ॥३३॥ क्षणे तु प्रतिबिम्बत्वं श्रुतिश्च समकालिका । तुल्यकालं हि नो हस्ततच्छायारूपनिश्चयः ॥३४॥ इत्थं प्रदर्शितेऽमुत्र प्रतिबिम्बसतत्त्वके । प्रकृतं ब्रूमहे तत्र प्रतिबिम्बनमर्हति ॥३५॥ शब्दो नभसि सानन्दे स्पर्शधामनि सुन्दरः । स्पर्शोऽन्यो ̕पि दृढाघातशूलशीतादिकोद्भवः । परस्थः प्रतिबिम्बत्वात्स्वदेहोद्धूलनाकरः ॥३६॥ न चैष मुख्यस्तत्कार्यपारम्पर्याप्रकाशनात् ॥३७॥ एवं घ्राणान्तरे गन्धो रसो दन्तोदके स्फुटः ॥३८॥ यथा च रूपं प्रतिबिम्बितं दृशोर्न चक्षुषान्येन विना हि लक्ष्यते । तथा रसस्पर्शनसौरभादिकं न लक्ष्यतेऽक्षेण विना स्थितं त्वपि ॥३९॥ न चान्तरे स्पर्शनधामनि स्थितं बहिःस्पृशोन्याक्षधियः स गोचरः ॥४०॥ अतो ̕न्तिकस्थस्वकतादृगिन्द्रियप्रयोजनान्तःकरणैर्यदा कृता । तदा तदात्तं प्रतिबिम्बमिन्द्रिये स्वकां क्रियां सूयत एव तादृशीम् ॥४१॥ न तु स्मृतान्मानसगोचरादृता भवेत्क्रिया सा किल वर्तमानतः । अतः स्थितः स्पर्शवरस्तदिन्द्रिये समागतः सन्विदितस्तथाक्रियः ॥४२॥ असंभवे बाह्यगतस्य तादृशः स्व एव तस्मिन्प्रतिबिम्बितस्तथा । करोति तां स्पर्शवरः सुखात्मिकां स चापि कस्यामपि नाडिसंततौ ॥४३॥ तेन संवित्तिमकुरे विश्वमात्मानमर्पयत् । नाथस्य वदतेऽमुष्य विमलां विश्वरूपताम् ॥४४॥ यथा च गन्धरूपस्पृग्रसाद्याः प्रतिबिम्बिताः । तदाधारोपरागेण भान्ति खङ्गे मुखादिवत् ॥४५॥ तथा विश्वमिदं बोधे प्रतिबिम्बितमाश्रयेत् । प्रकाशत्वस्वतन्त्रत्वप्रभृतिं धर्मविस्तरम् ॥४६॥ यथा च सर्वतः स्वच्छे स्फटिके सर्वतो भवेत् । प्रतिबिम्बं तथा बोधे सर्वतः स्वच्छताजुषि ॥४७॥ अत्यन्तस्वच्छता सा यत्स्वाकृत्यनवभासनम् । अतः स्वच्छतमो बोधो न रत्नं त्वाकृतिग्रहात् ॥४८॥ प्रतिबिम्बं च बिम्बेन बाह्यस्थेन समर्प्यते । तस्यैव प्रतिबिम्बत्वे किं बिम्बमवशिष्यताम् ॥४९॥ यद्वापि कारणं किंचिद्बिम्बत्वेनाभिषिच्यते । तदपि प्रतिबिम्बत्वमेति बोधेऽन्यथा त्वसत् ॥५०॥ इत्थमेतत्स्वसंवित्तिदृढन्यायास्त्ररक्षितम् । साम्राज्यमेव विश्वत्र प्रतिबिम्बस्य जृम्भते ॥५१॥ ननु बिम्बस्य विरहे प्रतिबिम्बं कथं भवेत् । किं कुर्मो दृश्यते तद्धि ननु तद्बिम्बमुच्यताम् ॥५२॥ नैवं तल्लक्षणाभावाद्बिम्बं किल किमुच्यते । अन्यामिश्रं स्वतन्त्रं सद्भासमानं मुखं यथा ॥५३॥ स्वरूपानपहानेन पररूपसदृक्षताम् । प्रतिबिम्बात्मतामाहुः खड्गादर्शतलादिवत् ॥५४॥ उक्तं च सति बाह्ये ̕पि धीरेकानेकवेदनात् । अनेकसदृशाकारा न त्वनेकेति सौगतैः ॥५५॥ नन्वित्थं प्रतिबिम्बस्य लक्षणं किं तदुच्यते । अन्यव्यामिश्रणायोगात्तद्भेदाशक्यभासनम् । प्रतिबिम्बमिति प्राहुर्दर्पणे वदनं यथा ॥५६॥ बोधमिश्रमिदं बोधाद्भेदेनाशक्यभासनम् । परतत्त्वादि बोधे किं प्रतिबिम्बं न भण्यते ॥५७॥ लक्षणस्य व्यवस्थैषाकस्माच्चेद्बिम्बमुच्यताम् । प्राज्ञा वस्तुनि युज्यन्ते न तु सामयिके ध्वनौ ॥५८॥ ननु न प्रतिबिम्बस्य विना बिम्बं भवेत्स्थितिः । किं ततः प्रतिबिम्बे हि बिम्बं तादात्म्यवृत्ति न ॥५९॥ अतश्च लक्षणस्यास्य प्रोक्तस्य तदसंभवे । न हानिर्हेतुमात्रे तु प्रश्नोऽयं पर्यवस्यति ॥६०॥ तत्रापि च निमित्ताख्ये नोपादाने कथंचन । निमित्तकारणानां च कदाचित्क्वापि संभवः ॥६१॥ अत एव पुरोवर्तिन्यालोके स्मरणादिना । निमित्तेन घनेनास्तु संक्रान्तदयिताकृतिः ॥६२॥ अन्यथा संविदारूढा कान्ता विच्छेदयोगिनी । कस्माद्भाति न वै संविद् विच्छेदं पुरतो गता ॥६३॥ अत एवान्तरं किंचिद्धीसंज्ञं भवतु स्फुटम् । यत्रास्य विच्छिदा भानं संकल्पस्वप्नदर्शने ॥६४॥ अतो निमित्तं देवस्य शक्तयः सन्तु तादृशे । इत्थं विश्वमिदं नाथे भैरवीयचिदम्बरे । प्रतिबिम्बमलं स्वच्छे न खल्वन्यप्रसादतः ॥६५॥ अनन्यापेक्षिता यास्य विश्वात्मत्वं प्रति प्रभोः । तां परां प्रतिभां देवीं संगिरन्ते ह्यनुत्तराम् ॥६६॥ अकुलस्यास्य देवस्य कुलप्रथनशालिनी । कौलिकी सा परा शक्तिरवियुक्तो यया प्रभुः ॥६७॥ तयोर्यद्यामलं रूपं स संघट्ट इति स्मृतः । आनन्दशक्तिः सैवोक्ता यतो विश्वं विसृज्यते ॥६८॥ परापरात्परं तत्त्वं सैषा देवी निगद्यते । तत्सारं तच्च हृदयं स विसर्गः परः प्रभुः ॥६९॥ देवीयामलशास्त्रे सा कथिता कालकर्षिणी । महाडामरके यागे श्रीपरा मस्तके तथा ॥७०॥ श्रीपूर्वशास्त्रे सा मातृसद्भावत्वेन वर्णिता । संघट्टे ̕स्मिंश्चिदात्मत्वाद्यत्तत्प्रत्यवमर्शनम् ॥७१॥ इच्छाशक्तिरघोराणां शक्तीनां सा परा प्रभुः । सैव प्रक्षुब्धरूपा चेदीशित्री संप्रजायते ॥७२॥ तदा घोराः परा देव्यो जाताः शैवाध्वदैशिकाः । स्वात्मप्रत्यवमर्शो यः प्रागभूदेकवीरकः ॥७३॥ ज्ञातव्यविश्वोन्मेषात्मा ज्ञानशक्तितया स्थितः । इयं परापरा देवी घोरां या मातृमण्डलीम् ॥७४॥ सृजत्यविरतं शुद्धाशुद्धमार्गैकदीपिकाम् । ज्ञेयांशः प्रोन्मिषन्क्षोभं यदैति बलवत्त्वतः ॥७५॥ ऊनताभासनं संविन्मात्रत्वे जायते तदा । रूढं तज्ज्ञेयवर्गस्य स्थितिप्रारम्भ उच्यते ॥७६॥ रूढिरेषा विबोधाब्धेश्चित्राकारपरिग्रहः । इदं तद्बीजसंदर्भबीजं चिन्वन्ति योगिनः ॥७७॥ इच्छाशक्तिर्द्विरूपोक्ता क्षुभिताक्षुभिता च या । इष्यमाणं हि सा वस्तुद्वैरूप्येणात्मनि श्रयेत् ॥७८॥ अचिरद्युतिभासिन्या शक्त्या ज्वलनरूपया । इष्यमाणसमापत्तिः स्थैर्येणाथ धरात्मना ॥७९॥ उन्मेषशक्तावस्त्येतज्ज्ञेयं यद्यपि भूयसा । तथापि विभवस्थानं सा न तु प्राच्यजन्मभूः ॥८०॥ इच्छाशक्तेरतः प्राहुश्चातूरूप्यं परामृतम् । क्षोभान्तरस्यासद्भावान्नेदं बीजं च कस्यचित् ॥८१॥ प्रक्षोभकत्वं बीजत्वं क्षोभाधारश्च योनिता । क्षोभकं संविदो रूपं क्षुभ्यति क्षोभयत्यपि ॥८२॥ क्षोभः स्याज्ज्ञेयधर्मत्वं क्षोभणा तद्बहिष्कृतिः । अन्तःस्थविश्वाभिन्नैकबीजांशविसिसृक्षुता ॥८३॥ क्षोभो ̕तदिच्छे तत्त्वेच्छाभासनं क्षोभणां विदुः । यदैक्यापत्तिमासाद्य तदिच्छा कृतिनी भवेत् ॥८४॥ क्षोभाधारमिमं प्राहुः श्रीसोमानन्दपुत्रकाः । संविदामीषणादीनामनुद्भिन्नविशेषकम् ॥८५॥ यज्ज्ञेयमात्रं तद्बीजं यद्योगाद्बीजता स्वरे । तस्य बीजस्य सैवोक्ता विसिसृक्षा य उद्भवः । यतो ग्राह्यमिदं भास्यद्भिन्नकल्पं चिदात्मनः ॥८६॥ एष क्षोभः क्षोभणा तु तूष्णींभूतान्यमातृगम् । हठाद्यदौदासीन्यांशच्यावनं संविदो बलात् ॥८७॥ जातापि विसिसृक्षासौ यद्विमर्शान्तरैक्यतः । कृतार्था जायते क्षोभाधारो ̕त्रैतत्प्रकीर्तितम् ॥८८॥ ततस्तदान्तरं ज्ञेयं भिन्नकल्पत्वमिच्छति । विश्वबीजादतः सर्व बाह्यं बिम्बं विवर्त्स्यति ॥८९॥ क्षोभ्यक्षोभकभावस्य सतत्त्वं दर्शितं मया । श्रीमन्महेश्वरेणोक्तं गुरुणा यत्प्रसादतः ॥९०॥ प्रकृतं ब्रूमहे नेदं बीजं वर्णचतुष्टयम् । नापि योनिर्यतो नैतत्क्षोभाधारत्वमृच्छति ॥९१॥ आत्मन्येव च विश्रान्त्या तत्प्रोक्तममृतात्मकम् । इत्थं प्रागुदितं यत्तत्पञ्चकं तत्परस्परम् ॥९२॥ उच्छलद्विविधाकारमन्योन्यव्यतिमिश्रणात् । योऽनुत्तरः परः स्पन्दो यश्चानन्दः समुच्छलन् ॥९३॥ ताविच्छोन्मेषसंघट्टाद्गच्छतो ̕तिविचित्रताम् । अनुत्तरानन्दचिती इच्छाशक्तौ नियोजिते ॥९४॥ त्रिकोणमिति तत्प्राहुर्विसर्गामोदसुन्दरम् । अनुत्तरानन्दशक्ती तत्र रूढिमुपागते ॥९५॥ त्रिकोणद्वित्वयोगेन व्रजतः षडरस्थितिम् । त एवोन्मेषयोगे ̕पि पुनस्तन्मयतां गते ॥९६॥ क्रियाशक्तेः स्फुटं रूपमभिव्यङ्क्तः परस्परम् । इच्छोन्मेषगतः क्षोभो यः प्रोक्तस्तद्गतेरपि ॥९७॥ ते एव शक्ती ताद्रूप्यभागिन्यौ नान्यथास्थिते । नन्वनुत्तरतानन्दौ स्वात्मना भेदवर्जितौ ॥९८॥ कथमेतावतीमेनां वैचित्रीं स्वात्मनि श्रितौ । शृणु तावदयं संविन्नाथोऽपरिमितात्मकः ॥९९॥ अनन्तशक्तिवैचित्र्यलयोदयकलेश्वरः । अस्थास्यदेकरूपेण वपुषा चेन्महेश्वरः ॥१००॥ महेश्वरत्वं संवित्त्वं तदत्यक्ष्यद्धटादिवत् । परिच्छिन्नप्रकाशत्वं जडस्य किल लक्षणम् ॥१०१॥ जडाद्विलक्षणो बोधो यतो न परिमीयते । तेन बोधमहसिन्धोरुल्लासिन्यः स्वशक्तयः ॥१०२॥ आश्रयन्त्यूर्मय इव स्वात्मसंघट्टचित्रताम् । स्वात्मसंघट्टवैचित्र्यं शक्तीनां यत्परस्परम् ॥१०३॥ एतदेव परं प्राहुः क्रियाशक्तेः स्फुटं वपुः । अस्मिंश्चतुर्दशे धाम्नि स्फुटीभूतत्रिशक्तिके ॥१०४॥ त्रिशूलत्वमतः प्राह शास्ता श्रीपूर्वशासने । निरञ्जनमिदं चोक्तं गुरुभिस्तत्त्वदर्शिभिः ॥१०५॥ शक्तिमानञ्ज्यते यस्मान्न शक्तिर्जातु केनचित् । इच्छा ज्ञानं क्रिया चेति यत्पृथक्पृथगञ्ज्यते ॥१०६॥ तदेव शक्तिमत्स्वैः स्वैरिष्यमाणादिकैः स्फुटम् । एतत्त्रितयमैक्येन यदा तु प्रस्फुरेत्तदा ॥१०७॥ न केनचिदुपाधेयं स्वस्वविप्रतिषेधतः । लोलीभूतमतः शक्तित्रितयं तत्त्रिशूलकम् । यस्मिन्नाशु समावेशाद्भवेद्योगी निरञ्जनः ॥१०८॥ इत्थं परामृतपदादारभ्याष्टकमीदृशम् । ब्राह्म्यादिरूपसंभेदाद्यात्यष्टाष्टकतां स्फुटम् ॥१०९॥ अत्रानुत्तरशक्तिः सा स्वं वपुः प्रकटस्थितम् । कुर्वन्त्यपि ज्ञेयकलाकालुष्याद्विन्दुरूपिणी ॥११०॥ उदितायां क्रियाशक्तौ सोमसूर्याग्निधामनि । अविभागः प्रकाशो यः स बिन्दुः परमो हि नः ॥१११॥ तत्त्वरक्षाविधाने च तदुक्तं परमेशिना । हृत्पद्ममण्डलान्तःस्थो नरशक्तिशिवात्मकः ॥११२॥ बोद्धव्यो लयभेदेन विन्दुर्विमलतारकः । योऽसौ नादात्मकः शब्दः सर्वप्राणिष्ववस्थितः ॥११३॥ अधऊर्ध्वविभागेन निष्क्रियेणावतिष्ठते । ह्लादतैक्ष्ण्यादि वैचित्र्यं सितरक्तादिकं च यत् ॥११४॥ स्वयं तन्निरपेक्षोऽसौ प्रकाशो गुरुराह च । यन्न सूर्यो न वा सोमो नाग्निर्भासयते ̕पि च ॥११५॥ न चार्कसोमवह्नीनां तत्प्रकाशाद्विना महः । किमप्यस्ति निजं किं तु संविदित्थं प्रकाशते ॥११६॥ स्वस्वातन्त्र्यप्रभावोद्यद्विचित्रोपाधिसंगतः । प्रकाशो याति तैक्ष्ण्यादिमवान्तरविचित्रताम् ॥११७॥ दुर्दर्शनोऽपि घर्मांशुः पतितः पाथसां पथि । नेत्रानन्दत्वमभ्येति पश्योपाधेः प्रभाविताम् ॥११८॥ सूर्यादिषु प्रकाशोऽसावुपाधिकलुषीकृतः । संवित्प्रकाशं माहेशमत एव ह्यपेक्षते ॥११९॥ प्रकाशमात्रं सुव्यक्तं सूर्य इत्युच्यते स्फुटम् । प्रकाश्यवस्तुसारांशवर्षि तत्सोम उच्यते ॥१२०॥ सूर्य प्रमाणमित्याहुः सोमं मेयं प्रचक्षते । अन्योन्यमवियुक्तौ तौ स्वतन्त्रावप्युभौ स्थितौ ॥१२१॥ भोक्तृभोग्योभयात्मैतदन्योन्योन्मुखतां गतम् । ततो ज्वलनचिद्रूपं चित्रभानुः प्रकीर्तितः ॥१२२॥ योऽयं वह्नेः परं तत्त्वं प्रमातुरिदमेव तत् । संविदेव तु विज्ञेयतादात्म्यादनपेक्षिणी ॥१२३॥ स्वतन्त्रत्वात्प्रमातोक्ता विचित्रो ज्ञेयभेदतः । सोमांशदाह्यवस्तूत्थवैचित्र्याभासबृंहितः ॥१२४॥ तत एवाग्निरुदितश्चित्रभानुर्महेशिना । ज्ञेयाद्युपायसंघातनिरपेक्षैव संविदः ।१२५ स्थितिर्माताहमस्मीति ज्ञाता शास्त्रज्ञवद्यतः । अज्ञ एव यतो ज्ञातानुभवात्मा न रूपतः ॥१२६॥ न तु सा ज्ञातृता यस्यां शुद्धज्ञेयाद्यपेक्षते । तस्यां दशायां ज्ञातृत्वमुच्यते योग्यतावशात् ॥१२७॥ मानतैव तु सा प्राच्यप्रमातृपरिकल्पिता । उच्छलन्त्यपि संवित्तिः कालक्रमविवर्जनात् ॥१२८॥ उदितैव सती पूर्णा मातृमेयादिरूपिणी । पाकादिस्तु क्रिया कालपरिच्छेदात्क्रमोचिता ॥१२९॥ मतान्त्यक्षणवन्ध्यापि न पाकत्वं प्रपद्यते । इत्थं प्रकाशतत्त्वस्य सोमसूर्याग्निता स्थिता ॥१३०॥ अपि मुख्यं तत्प्रकाशमात्रत्वं न व्यपोह्यते । एषां यत्प्रथमं रूपं ह्रस्वं तत्सूर्य उच्यते ॥१३१॥ क्षोभानन्दवशाद्दीर्घविश्रान्त्या सोम उच्यते । यत्तत्परं प्लुतं नाम सोमानन्दात्परं स्थितम् ॥१३२॥ प्रकाशरूपं तत्प्राहुराग्नेयं शास्त्रकोविदाः । अत्र प्रकाशमात्रं यत्स्थिते धामत्रये सति ॥१३३॥ उक्तं विन्दुतया शास्त्रे शिवविन्दुरसौ मतः । मकारादन्य एवायं तच्छायामात्रधृद्यथा ॥१३४॥ रलहाः षण्ठवैसर्गवर्णरूपत्वसंस्थिताः । इकार एव रेफांशच्छाययान्यो यथा स्वरः ॥१३५॥ तथैव महलेशादः सोऽन्यो द्वेधास्वरो ̕पि सन् । अस्यान्तर्विसिसृक्षासौ या प्रोक्ता कौलिकी परा ॥१३६॥ सैव क्षोभवशादेति विसर्गात्मकतां ध्रुवम् । उक्तं च त्रिशिरःशास्त्रे कलाव्याप्त्यन्तचर्चने ॥१३७॥ कला सप्तदशी तस्मादमृताकाररूपिणी । परापरस्वस्वरूपबिन्दुगत्या विसर्पिता ॥१३८॥ प्रकाश्यं सर्ववस्तूनां विसर्गरहिता तु सा । शक्तिकुण्डलिका चैव प्राणकुण्डलिका तथा ॥१३९॥ विसर्गप्रान्तदेशे तु परा कुण्डलिनीति च । शिवव्योमेति परमं ब्रह्मात्मस्थानमुच्यते ॥१४०॥ विसर्गमात्रं नाथस्य सृष्टिसंहारविभ्रमाः । स्वात्मनः स्वात्मनि स्वात्मक्षेपो वैसर्गिकी स्थितिः ॥१४१॥ विसर्ग एवमुत्सृष्ट आश्यानत्वमुपागतः । हंसः प्राणो व्यञ्जनं च स्पर्शश्च परिभाष्यते ॥१४२॥ अनुत्तरं परं धाम तदेवाकुलमुच्यते । विसर्गस्तस्य नाथस्य कौलिकी शक्तिरुच्यते ॥१४३॥ विसर्गता च सैवास्या यदानन्दोदयक्रमात् । स्पष्टीभूतक्रियाशक्तिपर्यन्ता प्रोच्छलत्स्थितिः ॥१४४॥ विसर्ग एव तावान्यदाक्षिप्तैतावदात्मकः । इयद्रूपं सागरस्य यदनन्तोर्मिसंततिः ॥१४५॥ अत एव विसर्गोऽयमव्यक्तहकलात्मकः । कामतत्त्वमिति श्रीमत्कुलगुह्वर उच्यते ॥१४६॥ यत्तदक्षरमव्यक्त कान्ताकण्ठे व्यवस्थितम् । ध्वनिरूपमनिच्छं तु ध्यानधारणवर्जितम् ॥१४७॥ तत्र चित्तं समाधाय वशयेद्युगपज्जगत् । अत एव विसर्गस्य हंसे यद्वत्स्फुटा स्थितिः ॥१४८॥ तद्वत्सानुत्तरादीनां कादिसान्ततया स्थितिः । अनुत्तरात्कवर्गस्य सूतिः पञ्चात्मनः स्फुटम् ॥१४९॥ पञ्चशक्त्यात्मतोवश एकैकत्र यथा स्फुटः । इच्छाशक्तेः स्वस्वरूपसंस्थाया एकरूपतः ॥१५०॥ चवर्गः पञ्चशक्त्यात्मा क्रमप्रस्फुटतात्मकः । या तूक्ता ज्ञेयकालुष्यभाक्क्षिप्रचरयोगतः ॥१५१॥ द्विरूपायास्ततो जातं ट-ताद्यं वर्गयुग्मकम् । उन्मेषात्पादिवर्गस्तु यतो विश्वं समाप्यते ॥१५२॥ ज्ञेयरूपमिदं पञ्चविंशत्यन्तं यतः स्फुटम् । ज्ञेयत्वात्स्फुटतः प्रोक्तमेतावत्स्पर्शरूपकम् ॥१५३॥ इच्छाशक्तिश्च या द्वेधा क्षुभिताक्षुभितत्वतः । सा विजातीयशक्त्यंशप्रोन्मुखी याति यात्मताम् ॥१५४॥ सैव शीघ्रतरोपात्तज्ञेयकालुष्यरूषिता । विजातीयोन्मुखत्वेन रत्वं लत्वं च गच्छति ॥१५५॥ तद्वदुन्मेषशक्तिर्द्विरूपा वैजात्यशक्तिगा । वकारत्वं प्रपद्येत सृष्टिसारप्रवर्षकम् ॥१५६॥ इच्छैवानुत्तरानन्दयाता शीघ्रत्वयोगतः । वायुरित्युच्यते वह्निर्भासनात्स्थैर्यतो धरा ॥१५७॥ इदं चतुष्कमन्तःस्थमत एव निगद्यते । इच्छाद्यन्तर्गतत्वेन स्वसमाप्तौ च संस्थितेः ॥१५८॥ सजातीयकशक्तीनामिच्छाद्यानां च योजनम् । क्षोभात्मकमिदं प्राहुः क्षोभाक्षोभात्मनामपि ॥१५९॥ अनुत्तरस्य साजात्ये भवेत्तु द्वितयी गतिः । अनुत्तरं यत्तत्रैकं तच्चेदानन्दसूतये ॥१६०॥ प्रभविष्यति तद्योगे योगः क्षोभात्मकः स्फुटः । अत्राप्यनुत्तरं धाम द्वितीयमपि सूतये ॥१६१॥ न पर्याप्तं तदा क्षोभं विनैवानुत्तरात्मता । इच्छा या कर्मणा हीना या चैष्टव्येन रूषिता ॥१६२॥ शीघ्रस्थैर्यप्रभिन्नेन त्रिधा भावमुपागता । अनुन्मिषितमुन्मीलत्प्रोन्मीलितमिति स्थितम् ॥१६३॥ इष्यमाणं त्रिधैतस्यां ताद्रूप्यस्यापरिच्युतेः । तदेव स्वोष्मणा स्वात्मस्वातन्त्र्यप्रेरणात्मना ॥१६४॥ बहिर्भाव्य स्फुटं क्षिप्तं श-ष-सत्रितयं स्थितम् । तत एव सकारे ̕स्मिन्स्फुटं विश्वं प्रकाशते ॥१६५॥ अमृतं च परं धाम योगिनस्तत्प्रचक्षते । क्षोभाद्यन्तविरामेषु तदेव च परामृतम् ॥१६६॥ सीत्कारसुखसद्भावसमावेशसमाधिषु । तदेव ब्रह्म परममविभक्तं प्रचक्षते ॥१६७॥ उवाच भगवानेव तच्छ्रीमत्कुलगुह्करे । शक्तिशक्तिमदैकात्म्यलब्धान्वर्थाभिधानके ॥१६८॥ काकचञ्चुपुटाकारं ध्यानधारणवर्जितम् । विषतत्त्वमनच्काख्यं तव स्नेहात्प्रकाशितम् ॥१६९॥ कामस्य पूर्णता तत्त्वं संघट्टे प्रविभाव्यते । विषस्य चामृतं तत्त्वं छाद्यत्वेऽणोश्च्युते सति ॥१७०॥ व्याप्त्री शक्तिर्विषं यस्मादव्याप्तुश्छादयेन्महः । निरञ्जनं परं धाम तत्त्वं तस्य तु साञ्जनम् ॥१७१॥ क्रियाशक्त्यात्मकं विश्वमयं तस्मात्स्फुरेद्यतः । इच्छा कामो विषं ज्ञानं क्रिया देवी निरञ्जनम् ॥१७२॥ एतत्त्रयसमावेशः शिवो भैरव उच्यते । अत्र रूढिं सदा कुर्यादिति नो गुरवो जगुः ॥१७३॥ विषतत्त्वे संप्रविश्य न भूतं न विषं न च । ग्रहः केवल एवाहमिति भावनया स्फुरेत् ॥१७४॥ नन्वत्र षण्ठवर्णेभ्यो जन्मोक्तं तेन षण्ठता । कथं स्यादिति चेद्ब्रूमो नात्र षण्ठस्य सोतृता ॥१७५॥ तथाहि तत्रगा यासाविच्छाशक्तिरुदीरिता । सैव सूते स्वकर्तव्यमन्तःस्थं स्वेष्टरूपकम् ॥१७६॥ यत्त्वत्र रूषणाहेतुरेषितव्यं स्थितं ततः । भागान्न प्रसवस्तज्जं कालुष्यं तद्वपुश्च तत् ॥१७७॥ ज्ञेयारूषणया युक्तं समुदायात्मकं विदुः । षण्ठं क्षोभकताक्षोभधामत्वाभावयोगतः ॥१७८॥ एतद्वर्णचतुष्कस्य स्वोष्मणाभासनावशात् । ऊष्मेति कथितं नाम भैरवेणामलात्मना ॥१७९॥ कादि-हान्तमिदं प्रहुः क्षोभाधारतया बुधाः । योनिरूपेण तस्यापि योगे क्षोभान्तरं व्रजेत् ॥१८०॥ तन्निदर्शनयोगेन पञ्चाशत्तमवर्णता । पञ्चविंशकसंज्ञेयप्राग्वद्भूमिसुसंस्थितम् ॥१८१॥ चतुष्कं च चतुष्कं च भेदाभेदगतं क्रमात् । आद्यं चतुष्कं संवित्तेर्भेदसंधानकोविदम् ॥१८२॥ भेदस्याभेदरूढ्येकहेतुरन्यच्चतुष्टयम् । इत्थं यद्वर्णजातं तत्सर्व स्वरमयं पुरा ॥१८३॥ व्यक्तियोगाद्व्यञ्जनं तत्स्वरप्राणं यतः किल । स्वराणां षट्कमेवेह मूलं स्याद्वर्णसंततौ ॥१८४॥ षड्देवतास्तु ता एव ये मुख्याः सूर्यरश्मयः । सौराणामेव रश्मीनामन्तश्चान्द्रकला यतः ॥१८५॥ अतोऽत्र दीर्घत्रितयं स्फुटं चान्द्रमसं वपुः । चन्द्रश्च नाम नैवान्यो भोग्यं भोक्तुश्च नापरम् ॥१८६॥ भोक्तैव भोग्यभावेन द्वैविध्यात्संव्यवस्थितः । घटस्य न हि भोग्यत्वं स्वं वपुर्मातृगं हि तत् ॥१८७॥ अतो मातरि या रूढिः सास्य भोग्यत्वमुच्यते । अनुत्तरं परामृश्यपरामर्शकभावतः ॥१८८॥ संघट्टरूपतां प्राप्तं भोग्यमिच्छादिकं तथा । अनुत्तरानन्दभुवामिच्छाद्ये भोग्यतां गते ॥१८९॥ संध्यक्षराणामुदयो भोक्तृरूपं च कथ्यते । अनुत्तरानन्दमयो देवो भोक्तैव कथ्यते ॥१९०॥ इच्छादिकं भोग्यमेव तत एवास्य शक्तिता । भोग्यं भोक्तरि लीनं चेद् भोक्ता तद्वस्तुतः स्फुटः ॥१९१॥ अतः षण्णां त्रिकं सारं चिदिष्युन्मेषणात्मकम् । तदेव त्रितयं प्राहुर्भैरवस्य परं महः ॥१९२॥ तत्त्रिकं परमेशस्य पूर्णा शक्तिः प्रगीयते । तेनाक्षिप्तं यतो विश्वमतो ̕स्मिन्समुपासिते ॥१९३॥ विश्वशक्ताववच्छेदवन्ध्ये जातमुपासनम् । इत्येष महिमैतावानिति तावन्न शक्यते ॥१९४॥ अपरिच्छिन्नशक्तेः कः कुर्याच्छक्तिपरिच्छिदाम् । तस्मादनुत्तरो देवः स्वाच्छन्द्यानुत्तरत्वतः ॥१९५॥ विसर्गशक्तियुक्तत्वात्संपन्नो विश्वरूपकः । एवं पञ्चाशदामर्शपूर्णशक्तिर्महेश्वरः ॥१९६॥ विमर्शात्मैक एवान्याः शक्तयो ̕त्रैव निष्ठिताः । एकाशीतिपदा देवी ह्यत्रान्तर्भावयिष्यते ॥१९७॥ एकामर्शस्वभावत्वे शब्दराशिः स भैरवः । आमृश्यच्छायया योगात्सैव शक्तिश्च मातृका ॥१९८॥ सा शब्दराशिसंघट्टाद्भिन्नयोनिस्तु मालिनी । प्राग्वन्नवतयामर्शात्पृथग्वर्गस्वरूपिणी ॥१९९॥ एकैकामर्शरूढौ तु सैव पञ्चाशदात्मिका । इत्थं नादानुवेधेन परामर्शस्वभावकः ॥२००॥ शिवो मातापितृत्वेन कर्ता विश्वत्र संस्थितः । विसर्ग एव शाक्तोऽयं शिवबिन्दुतया पुनः ॥२०१॥ गर्भीकृतानन्तविश्वः श्रयतेऽनुत्तरात्मताम् । अपरिच्छिन्नविश्वान्तःसारे स्वात्मनि यः प्रभोः ॥२०२॥ परामर्शः स एवोक्तो द्वयसंपत्तिलक्षणः । अनुत्तरविसर्गात्मशिवशक्त्यद्वयात्मनि ॥२०३॥ परामर्शो निर्भरत्वादहमित्युच्यते विभोः । अनुत्तराद्या प्रसृतिर्हान्ता शक्तिस्वरूपिणी ॥२०४॥ प्रत्याहृताशेषविश्वानुत्तरे सा निलीयते । तदिदं विश्वमन्तःस्थं शक्तौ सानुत्तरे परे ॥२०५॥ तत्तस्यामिति यत्सत्यं विभुना संपुटीकृतिः । तेन श्रीत्रीशिकाशास्त्रे शक्तेः संपुटिताकृतिः ॥२०६॥ संवित्तौ भाति यद्विश्वं तत्रापि खलु संविदा । तदेतत्त्रितयं द्वन्द्वयोगात्संघाततां गतम् ॥२०७॥ एकमेव परं रूपं भैरवस्याहमात्मकम् । विसर्गशक्तिर्या शंभोः सेत्थं सर्वत्र वर्तते ॥२०८॥ तत एवसमस्तोऽयमानन्दरसविभ्रमः । तथाहि मधुरे गीते स्पर्शे वा चन्दनादिके ॥२०९॥ माध्यस्थ्यविगमे यासौ हृदये स्पन्दमानता । आनन्दशक्तिः सैवोक्ता यतः सहृदयो जनः ॥२१०॥ पूर्व विसृज्यसकलं कर्तव्यं शून्यतानले । चित्तविश्रान्तिसंज्ञोऽयमाणवस्तदनन्तरम् ॥२११॥ दृष्टश्रुतादितद्वस्तुप्रोन्मुखत्वं स्वसंविदि । चित्तसंबोधनामोक्तः शाक्तोल्लासभरात्मकः ॥२१२॥ तत्रोन्मुखत्वतद्वस्तुसंघट्टाद्वस्तुनो हृदि । रूढेः पूर्णतयावेशान्मितचित्तलयाच्छिवे ॥२१३॥ प्राग्वद्भविष्यदौन्मुख्यसंभाव्यमिततालयात् । चित्तप्रलयनामासौ विसर्गः शाम्भवः परः ॥२१४॥ तत्त्वरक्षाविधानेऽतो विसर्गत्रैधमुच्यते । हृत्पद्मकोशमध्यस्थस्तयोः संघट्ट इष्यते ॥२१५॥ विसर्गोऽन्तः स च प्रोक्तश्चित्तविश्रान्तिलक्षणः । द्वितीयः स विसर्गस्तु चित्तसंबोधलक्षणः ॥२१६॥ एकीभूतं विभात्यत्र जगदेतच्चराचरम् । ग्राह्यग्राहकभेदो वै किंचिदत्रेष्यते यदा ॥२१७॥ तदासौ सकलः प्रोक्तो निष्कलः शिवयोगतः । ग्राह्यग्राहकविच्छित्तिसंपूर्णग्रहणात्मकः ॥२१८॥ तृतीयः स विसर्गस्तु चित्तप्रलयलक्षणः । एकीभावात्मकः सूक्ष्मो विज्ञानात्मात्मनिर्वृतः ॥२१९॥ निरूपितोऽयमर्थः श्रीसिद्धयोगीश्वरीमते । सात्र कुण्डलिनी बीजं जीवभूता चिदात्मिका ॥२२०॥ तज्जं ध्रुवेच्छोन्मेषाख्यं त्रिकं वर्णास्ततः पुनः । आ इत्यवर्णादित्यादियावद्वैसर्गिकी कला ॥२२१॥ ककारादिसकारान्ता विसर्गात्पञ्चधा स च । बहिश्चान्तश्च हृदये नादेऽथ परमे पदे ॥२२२॥ बिन्दुरात्मनि मूर्धान्तं हृदयाद्व्यापको हि सः । आदिमान्त्यविहीनास्तु मन्त्राः स्युः शरदभ्रवत् ॥२२३॥ गुरोर्लक्षणमेतावदादिमान्त्यं च वेदयेत् । पूज्यः सोऽहमिव ज्ञानी भैरवो देवतात्मकः ॥२२४॥ श्लोकगाथादि यत्किंचिदादिमान्त्ययुतं ततः । तस्माद्विदंस्तथा सर्वं मन्त्रत्वेनैव पश्यति ॥२२५॥ विसर्गशक्तिर्विश्वस्य कारणं च निरूपिता । ऐतरेयाख्यवेदान्ते परमेशेन विस्तरात् ॥२२६॥ यल्लोहितं तदग्निर्यद्वीर्यं सूर्येन्दुविग्रहम् । अ इति ब्रह्म परमं तत्संघट्टोदयात्मकम् ॥२२७॥ तस्यापि च परं वीर्य पञ्चभूतकलात्मकम् । भोग्यत्वेनान्नरूपं च शब्दस्पर्शरसात्मकम् ॥२२८॥ शब्दोऽपि मधुरो यस्माद्वीर्योपचयकारकः । तद्धि वीर्यं परं शुद्धं विसिसृक्षात्मकं मतम् ॥२२९॥ तद्बलं च तदोजश्च ते प्राणाः सा च कान्तता । तस्माद्वीर्यात्प्रजास्ताश्च वीर्य कर्मसु कथ्यते ॥२३०॥ यज्ञादिकेषु तद्वृष्टौ सौषधीष्वथ ताः पुनः । वीर्ये तच्च प्रजास्वेवं विसर्गे विश्वरूपता ॥२३१॥ शब्दराशिः स एवोक्तो मातृका साच कीर्तिता । क्षोभ्यक्षोभकतावेशान्मालिनीं तां प्रचक्षते ॥२३२॥ बीजयोनिसमापत्तिविसर्गोदयसुन्दरा । मालिनी हि परा शक्तिर्निर्णीता विश्वरूपिणी ॥२३३॥ एषा वस्तुत एकैव परा कालस्य कर्षिणी । शक्तिमद्भेदयोगेन यामलत्वं प्रपद्यते ॥२३४॥ तस्य प्रत्यवमर्शो यः परिपूर्णोऽहमात्मकः । स स्वात्मनि स्वतन्त्रत्वाद्विभागमवभासयेत् ॥२३५॥ विभागाभासने चास्य त्रिधा वपुरुदाहृतम् । पश्यन्ती मध्यमा स्थूला वैखरीत्यभिशब्दितम् ॥२३६॥ तासामपि त्रिधा रूपं स्थूलसूक्ष्मपरत्वतः । तत्र या स्वरसन्दर्भसुभगा नादरूपिणी ॥२३७॥ सा स्थूला खलु पश्यन्ती वर्णाद्यप्रविभागतः । अविभागैकरूपत्वं माधुर्यं शक्तिरुच्यते ॥२३८॥ स्थानवाय्वादिघर्षोत्था स्फुटतैव च पारुषी । तदस्यां नादरूपायां संवित्सविधवृत्तितः ॥२३९॥ साजात्यान्तर्म[त्तम] यीभूतिर्झगित्येवोपलभ्यते । येषां न तन्मयीभूतिस्ते देहादिनिमज्जनम् ॥२४०॥ अविदन्तो मग्नसंविन्मानास्त्वहृदया इति । यत्तुचर्मावनद्धादि किंचित्तत्रैष यो ध्वनिः ॥२४१॥ स स्फुटास्फुटरूपत्वान्मध्यमा स्थूलरूपिणी । मध्यायाश्चाविभागांशसद्भाव इति रक्तता ॥२४२॥ अविभागस्वरमयी यत्र स्यात्तत्सुरञ्जकम् । अविभागो हि निर्वृत्यै दृश्यतां तालपाठतः ॥२४३॥ किलाव्यक्तध्वनौ तस्मिन्वादने परितुष्यति । या तु स्फुटानां वर्णानामुत्पत्तौ कारणं भवेत् ॥२४४॥ सा स्थूला वैखरी यस्याः कार्यं वाक्यादि भूयसा । अस्मिन्स्थूलत्रये यत्तदनुसन्धानमादिवत् ॥२४५॥ पृथक्पृथक्तत्त्रितयं सूक्ष्ममित्यभिशब्द्यते । षड्जं करोमि मधुरं वादयामि ब्रुवे वचः ॥२४६॥ पृथगेवानुसन्धानत्रयं संवेद्यते किल । एतस्यापि त्रयस्याद्यं यद्रुपमनुपाधिमत् ॥२४७॥ तत्परं त्रितयं तत्र शिवः परचिदात्मकः । विभागाभासनायां च मुख्यास्तिस्रोऽत्र शक्तयः ॥२४८॥ अनुत्तरा परेच्छा च परापरतया स्थिता । उन्मेषशक्तिर्ज्ञानाख्या त्वपरेति निगद्यते ॥२४९॥ क्षोभरूपात्पुनस्तासामुक्ताः षट् संविदोऽमलाः । आसामेव समावेशात्क्रियाशक्तितयोदितात् ॥२५०॥ संविदो द्वादश प्रोक्ता यासु सर्वं समाप्यते । एतावद्देवदेवस्य मुख्यं तच्छक्तिचक्रकम् ॥२५१॥ एतावता देवदेवः पूर्णशक्तिः स भैरवः । परामर्शात्मकत्वेन विसर्गाक्षेपयोगतः ॥२५२॥ इयत्ताकलनाज्ज्ञानात्ताः प्रोक्ताः कालिकाः क्वचित् । श्रीसारशास्त्रे चाप्युक्तं मध्य एकाक्षरां पराम् ॥२५३॥ पूजयेद्भैरवात्माख्यां योगिनीद्वादशावृताम् । ताभ्य एव चतुःषष्टिपर्यन्तं शक्तिचक्रकम् ॥२५४॥ एकारतः समारभ्य सहस्रारं प्रवर्तते । तासां च कृत्यभेदेन नामानि बहुधागमे ॥२५५॥ उपासाश्च द्वयाद्वैतव्यामिश्राकारयोगतः । श्रीमत्त्रैशिरमे तच्च कथितं विस्तराद्बहु ॥२५६॥ इह नो लिखितं व्यासभयाच्चानुपयोगतः । ता एव निर्मलाः शुद्धा अघोराः परिकीर्तिताः ॥२५७॥ घोरघोरतराणां तु सोतृत्वाच्च तदात्मिकाः । सृष्टौ स्थितौ च संहारे तदुपाधित्रयात्यये ॥२५८॥ तासामेव स्थितं रूपं बहुधा प्रविभज्यते । उपाध्यतीतं यद्रूपं तद्द्विधा गुरवो जगुः ॥२५९॥ अनुल्लासादुपाधीनां यद्वा प्रशमयोगतः । प्रशमश्च द्विधा शान्त्या हठपाकक्रमेण तु ॥२६०॥ अलं ग्रासरसाख्येन सततं ज्वलनात्मना । हठपाकप्रशमनं यत्तृतीयं तदेव च । उपदेशाय युज्येत भेदेन्धनविदाहकम् ॥२६१॥ निजबोधजठरहुतभुजि भावाः सर्वे समर्पिता हठतः । विजहति भेदविभागं निजशक्त्या तं समिन्धानाः ॥२६२॥ हठपाकेन भावानां रूपे भिन्ने विलापिते । अश्नन्त्यमृतसाद्भूतं विश्वं संवित्तिदेवताः ॥२६३॥ तास्तृप्ताः स्वात्मनः पूर्ण हृदयैकान्तशायिनम् । चिद्व्योमभैरवं देवमभेदेनाधिशेरते ॥२६४॥ एवं कृत्यक्रियावेशान्नामोपासाबहुत्वतः । आसां बहुविधं रूपमभेदेऽप्यवभासते ॥२६५॥ आसामेव च देवीनामावापोद्वापयोगतः । एकद्वित्रिचतुष्पञ्चषट्सप्ताष्टनवोत्तरैः ॥२६६॥ रुद्रार्कान्यकलासेनाप्रभृतिर्भेदविस्तरः । अलमन्येन बहुना प्रकृतेऽथ नियुज्यते ॥२६७॥ संविदात्मनि विश्वोऽयं भाववर्गः प्रपञ्चवान् । प्रतिबिम्बतया भाति यस्य विश्वेश्वरो हि सः ॥२६८॥ एवमात्मनि यस्येदृगविकल्पः सदोदयः । परामर्शः स एवासौ शांभवोपायमुद्रितः ॥२६९॥ पूर्णाहन्तापरामर्शो यो ̕स्यायं प्रविवेचितः । मन्त्रमुद्राक्रियोपासास्तदन्या नात्र काश्चन ॥२७०॥ भूयोभूयः समावेशं निर्विकल्पमिमं श्रितः । अभ्येति भैरवीभावं जीवन्मुक्त्यपराभिधम् ॥२७१॥ इत एव प्रभृत्येषा जीवन्मुक्तिर्विचार्यते । यत्र सूत्रणयापीयमुपायोपेयकल्पना ॥२७२॥ प्राक्तने त्वाह्निके काचिद्भेदस्य कलनापि नो । तेनानुपाये तस्मिन्को मुच्यते वा कथं कुतः ॥२७३॥ निर्विकल्पे परामर्शे शाम्भवोपायनामनि । पञ्चाशद्भेदतां पूर्वसूत्रितां योजयेद्बुधः ॥२७४॥ धरामेवाविकल्पेन स्वात्मनि प्रतिबिम्बिताम् । पश्यन्भैरवतां याति जलादिष्वप्ययं विधिः ॥२७५॥ यावदन्ते परं तत्त्वं समस्तावरणोर्ध्वगम् । व्यापि स्वतन्त्रं सर्वज्ञं यच्छिवं परिकल्पितम् ॥२७६॥ तदप्यकल्पितोदारसंविद्दर्पणबिम्बितम् । पश्यन्विकल्पविकलो भैरवीभवति स्वयम् ॥२७७॥ यथा रक्तं पुरः पश्यन्निर्विकल्पकसंविदा । तत्तद्द्वारनिरंशैकघटसंवित्तिसुस्थितः ॥२७८॥ तद्वद्धरादिकैकैकसंघातसमुदायतः । परामृशन्स्वमात्मानं पूर्ण एवावभासते ॥२७९॥ मत्त एवोदितमिदं मय्येव प्रतिबिम्बितम् । मदभिन्नमिदं चेति त्रिधोपायः स शाम्भवः ॥२८०॥ सृष्टेः स्थितेः संहृतेश्च तदेतत्सूत्रणं कृतम् । यत्र स्थितं यतश्चेति तदाह स्पन्दशासने ॥२८१॥ एतावतैव ह्यैश्वर्य संविदः ख्यापितं परम् । विश्वात्मकत्वं चेत्यन्यल्लक्षणं किं नु कथ्यताम् ॥२८२॥ स्वात्मन्येव चिदाकाशे विश्वमस्म्यवभासयन् । स्रष्टा विश्वात्मक इति प्रथया भैरवात्मता ॥२८३॥ षडध्वजातं निखिलं मय्येव प्रतिबिम्बितम् । स्थितिकर्ताहमस्मीति स्फुटेयं विश्वरूपता ॥२८४॥ सदोदितमहाबोधज्वालाजटिलतात्मनि । विश्वं द्रवति मय्येतदिति पश्यन्प्रशाम्यति ॥२८५॥ अनन्तचित्रसद्गर्भसंसारस्वप्नसद्मनः । प्लोषकः शिव एवाहमित्युल्लासी हुताशनः ॥२८६॥ जगत्सर्वं मत्तः प्रभवति विभेदेन बहुधा तथाप्येतद्रूढं मयि विगलिते त्वत्र न परः । तदित्थं यः सृष्टिस्थितिविलयभेकीकृतिवशादनंशं पश्येत्स स्फुरति हि तुरीयं पदभितः ॥२८७॥ तदस्मिन्परमोपाये शाम्भवाद्वैतशालिनि । केऽप्येव यान्ति विश्वासं पस्मेशेन भाविताः ॥२८८॥ स्नानं व्रतं देहशुद्धिर्धारणा मन्त्रयोजना । अध्वक्लृप्तिर्यागविधिर्होमजप्यसमाधयः ॥२८९॥ इत्यादिकल्पना कापि नात्र भेदेन युज्यते । परानुग्रहकारित्वमत्रस्थस्य स्फुटं स्थितम् ॥२९०॥ यदि तादृगनुग्राह्यो दैशिकस्योपसर्पति । अथासौ तादृशो न स्याद्भवभक्त्या च भावितः ॥२९१॥ तं चाराधयते भावितादृशानुग्रहेरितः । तदा विचित्रं दीक्षादिविधिं शिक्षेत कोविंदः ॥२९२॥ भाविन्यो ̕पि ह्युपासास्ता स्त्रैवायान्ति निष्ठितिम् । एतन्मयत्वं परमं प्राप्यं निर्वर्ण्यतेशिवम् ॥२९३॥ इति कथितमिदं सुविस्तरं परमं शाम्भवमात्मवेदनम् ॥२९४॥
|
|
|
