|
|
|
|
|
|
Tantraloka by Abhinavagupta
In Sanscrito:
CAP.1 - CAP.2 - CAP.3 - CAP.4 - CAP.5 - CAP.6 - CAP.7 - CAP.8 - CAP.9 - CAP.10 CAP.11 - CAP.12 - CAP.13 - CAP.14 - CAP.15 - CAP.16 - CAP.17 - CAP.18 - CAP.19 - CAP.20 CAP.21 - CAP.22 - CAP.23 - CAP.24 - CAP.25 - CAP.26 - CAP.27 - CAP.28 - CAP.29 - CAP.30 CAP.31 - CAP.32 - CAP.33 - CAP.34 - CAP.35 - CAP.36 - CAP.37 - Testo translitterato
TANTRALOKA SANSCRITO
श्रीतन्त्रालोकस्य नवममाह्निकम्
अथ तत्त्वप्रविभागो विस्तरतः कथ्यते क्रमप्राप्तः ॥१॥ यान्युक्तानि पुराण्यमूनि विविधैभदैर्यदेष्वन्वितं रूपं भाति परं प्रकाशनिविडं देवः स एकः शिवः । तत्स्वातन्त्र्यरसात्पुनः शिवपदाद्भेदे विभाते परं यद्रूपं बहुधानुगामि तदिदं तत्त्वं विभोः शासने ॥२॥ तथाहि कालसदनाद्वीरभद्रपुरान्तगम् । धृतिकाठिन्यगरिमाद्यवभासाद्धरात्मता ॥३॥ एवं जलादितत्त्वेषु वाच्यं यावत्सदाशिवे । स्वस्मिन्कार्येऽथ धर्मौघे यद्वापि स्वसदृग्गुणे ॥४॥ आस्ते सामान्यकल्पेन तननाद्व्याप्तृभावतः । तत्तत्त्वं क्रमशः पृथ्वीप्रधानं पुंशिवादयः ॥५॥ देहानां भुवनानां च न प्रसङ्गस्ततो भवेत् । श्रीमन्मतङ्गशास्त्रादौ तदुक्तं परमेशिना ॥६॥ तत्रैषां दर्श्यते दृष्टः सिद्धयोगीश्वरीमते । कार्यकारणभावो यः शिवेच्छापरिकल्पितः ॥७॥ वस्तुतः सर्वभावानां कर्तेशानः परः शिवः । अस्वतन्त्रस्य कर्तृत्वं नहि जातूपपद्यते ॥८॥ स्वतन्त्रता च चिन्मात्रवपुषः परमेशितुः । स्वतन्त्रं च जडं चेति तदन्योन्यं विरुध्यते ॥९॥ जाड्यं प्रमातृतन्त्रत्वं स्वात्मसिद्धिमपि प्रति । न कर्तृत्वादृते चान्यत् कारणत्वं हि लभ्यते ॥१०॥ तस्मिन्सति हि तद्भाव इत्यपेक्षैकजीवितम् । निरपेक्षेषु भावेषु स्वात्मनिष्ठतया कथम् ॥११॥ स पूर्वमथ पश्चात्स इति चेत्पूर्वपश्चिमौ । स्वभावेऽनतिरिक्तौ चेत्सम इत्यवशिष्यते ॥१२॥ बीजमङ्कुर इत्यस्मिन् सतत्त्वे हेतुतद्वतोः । घटः पटश्चेति भवेत् कार्यकारणता न किम् ॥१३॥ बीजमङ्कुरपत्रादितया परिणमेत चेत् । अतत्स्वभाववपुषः स स्वभावो न युज्यते ॥१४॥ स तत्स्वभाव इति चेत् तर्हि बीजाङ्कुरा निजे । तावत्येव न विश्रान्तौ तदन्यात्यन्तसंभवात् ॥१५॥ ततश्च चित्राकारोऽसौ तावान्कश्चित्प्रसज्यते । अस्तु चेत् न जडेऽन्योन्यविरुद्धाकारसंभवः ॥१६॥ क्रमेण चित्राकारोऽस्तु जडः किं नु विरुद्ध्यते । क्रमोऽक्रमो वा भावस्य न स्वरूपाधिको भवेत् ॥१७॥ तथोपलम्भमात्रं तौ उपलम्भश्च किं तथा । उपलब्धापि विज्ञानस्वभावो योऽस्य सोऽपि हि ॥१८॥ क्रमोपलम्भरूपत्वात् क्रमेणोपलभेत चेत् । तस्य तर्हि क्रमः कोऽसौ तदन्यानुपलम्भतः ॥१९॥ स्वभाव इति चेन्नासौ स्वरूपादधिको भवेत् । स्वरूपानधिकस्यापि क्रमस्य स्वस्वभावतः ॥२०॥ स्वातन्त्र्याद्भासनं स्याच्चेत् किमन्यद्ब्रूमहे वयम् । इत्थं श्रीशिव एवैकः कर्तेति परिभाष्यते ॥२१॥ कर्तृत्वं चैतदेतस्य तथामात्रावभासनम् । तथावभासनं चास्ति कार्यकारणभावगम् ॥२२॥ यथा हि घटसाहित्यं पटस्याप्यवभासते । तथा घटानन्तरता किं तु सा नियमोज्झिता ॥२३॥ अतो यन्नियमेनैव यस्मादाभात्यनन्तरम् । तत्तस्य कारणं ब्रूमः सति रूपान्वये ̕धिके ॥२४॥ नियमश्च तथारूपभासनामात्रसारकः । बीजादङ्कुर इत्येवं भासनं नहि सर्वदा ॥२५॥ योगीच्छानन्तरोद्भूततथाभूताङ्कुरो यतः । इष्टे तथाविधाकारे नियमो भासते यतः ॥२६॥ स्वप्ने घटपटादीनां हेतुतद्वत्स्वभावता । भासते नियमेनैव बाधाशून्येन तावति ॥२७॥ ततो यावति याद्रूप्यान्नियमो बाधवर्जितः । भाति तावति ताद्रूप्याद्दृढहेतुफलात्मता ॥२८॥ तथाभूते च नियमे हेतुतद्वत्त्वकारिणि । वस्तुतश्चिन्मयस्यैव हेतुता तद्धि सर्वगम् ॥२९॥ अत एव घटोद्भूतौ सामग्री हेतुरुच्यते । सामग्री च समग्राणां यद्येकं नेष्यते वपुः ॥३०॥ हेतुभेदान्न भेदः स्यात् फले तच्चासमञ्जसम् । यद्यस्यानुविधत्ते तामन्वयव्यतिरेकिताम् ॥३१॥ तत्तस्य हेतु चेत्सोऽयं कुण्ठतर्को न नः प्रियः । समग्राश्च यथा दण्डसूत्रचक्रकरादयः ॥३२॥ दूराश्च भाविनश्चेत्थं हेतुत्वेनेति मन्महे । यदि तत्र भवेन्मेरुर्भविष्यन्वापि कश्चन ॥३३॥ न जायेत घटो नूनं तत्प्रत्यूहव्यपोहितः ॥ यथा च चक्रं नियते देशे काले च हेतुताम् ॥३४॥ याति कर्किसुमेर्वाद्यास्तद्वत्स्वस्थावधि स्थिताः । तथा च तेषां हेतुनां संयोजनवियोजने ॥३५॥ नियते शिव एवैकः स्वतन्त्रः कर्तृतामियात् । कुम्भकारस्य या संवित् चक्रदण्डादियोजने ॥३६॥ शिव एव हि सा यस्मात् संविदः का विशिष्टता । कौम्भकारी तु संवित्तिरवच्छेदावभासनात् ॥३७॥ भिन्नकल्पा यदि क्षेप्या दण्डचक्रादिमध्यतः । तस्मादेकैकनिर्माणे शिवो विश्वैकविग्रहः ॥३८॥ कर्तेति पुंसः कर्तृत्वाभिमानो ̕पि विभोः कृतिः । अत एव तथाभानपरमार्थतया स्थितेः ॥३९॥ कार्यकारणभावस्य लोके शास्त्रे च चित्रता । मायातोऽव्यक्तकलयोरिति रौरवसंग्रहे ॥४०॥ श्रीपूर्वे तु कलातत्त्वादव्यक्तमिति कथ्यते । तत एव निशाख्यानात्कलीभूतादलिङ्गकम् ॥४१॥ इति व्याख्यास्मदुक्ते ̕स्मिन्सति न्याये ̕तिनिष्फला । लोके च गोमयात्कीटात् संकल्पात्स्वप्नतः स्मृतेः ॥४२॥ योगीच्छातो द्रव्यमन्त्रप्रभावादेश्च वृश्चिकः । अन्य एव स चेत् कामं कुतश्चित्स्वविशेषतः ॥४३॥ स तु सर्वत्र तुल्यस्तत्परामर्शैक्यमस्ति तु । तत एव स्वरूपेऽपि क्रमेऽप्यन्यादृशी स्थितिः ॥४४॥ शास्त्रेषु युज्यते चित्रात् तथाभावस्वभावतः । पुंरागवित्कलाकालमाया ज्ञानोत्तरे क्रमात् ॥४५॥ नियतिर्नास्ति वैरिञ्चे कलोर्ध्वे नियतिः श्रता । पुंरागवित्त्रयादूर्ध्वं कलानियतिसंपुटम् ॥४६॥ कालो मायेति कथितः क्रमः किरणशास्त्रगः । पुमान्नियत्या कालश्च रागविद्याकलान्वितः ॥४७॥ इत्येष क्रम उद्दिष्टो मातङ्गे पारमेश्वरे । कार्यकारणभावीये तत्त्वे इत्थं व्यवस्थिते ॥४८॥ श्रीपूर्वशास्त्रे कथितां वच्मः कारणकल्पनाम् । शिवः स्वतन्त्रदृग्रूपः पञ्चशक्तिसुनिर्भरः ॥४९॥ स्वातन्त्र्यभासितभिदा पञ्चधा प्रविभज्यते । चिदानन्देषणाज्ञानक्रियाणां सुस्फुटत्वतः ॥५०॥ शिवशक्तिसदेशानविद्याख्यं तत्त्वपञ्चकम् । एकैकत्रापि तत्त्वे ̕स्मिन् सर्वशक्तिसुनिर्भरे ॥५१॥ तत्तत्प्राधान्ययोगेन स स भेदो निरूप्यते । तथाहि स्वस्वतन्त्रत्वपरिपूर्णतया विभुः ॥५२॥ निःसंख्यैर्बहुभी रूपैर्भात्यवच्छेदवर्जनात् । शांभवाः शक्तिजा मन्त्रमहेशा मन्त्रनायकाह् ॥५३॥ मन्त्रा इति विशुद्धाः स्युरमी पञ्च गणाः क्रमात् । स्वस्मिन्स्वस्मिन् गणे भाति यद्यद्रूपं समन्वयि ॥५४॥ तदेषु तत्त्वमित्युक्तं कालाग्न्यादेर्धरादिवत् । तेन यत्प्राहुराख्यानसादृश्येन विडम्बिताः ॥५५॥ गुरूपासां विनैवात्तपुस्तकाभीष्टदृष्टयः । ब्रह्मा निवृत्त्यधिपतिः पृथक्तत्त्वं न गण्यते ॥५६॥ सदाशिवाद्यास्तु पृथग् गण्यन्त इति को नयः । ब्रह्मविष्णुहरेशानसुशिवानाश्रितात्मनि ॥५७॥ षट्के कारणसंज्ञे ̕र्धजरतीयमियं कुतः । इति तन्मूलतो ध्वस्तं गणितं नहि कारणम् ॥५८॥ यथा पृथिव्यधिपतिर्नृपस्तत्त्वान्तरं नहि । तथा तत्तत्कलेशानः पृथक् तत्त्वान्तरं कथम् ॥५९॥ तदेवं पञ्चकमिदं शुद्धोऽध्वा परिभाष्यते । तत्र साक्षाच्छिवेच्छैव कर्त्र्याभासितभेदिका ॥६०॥ ईश्वरेच्छावशक्षुब्धभोगलोलिकचिद्गणान् । संविभक्तुमघोरेशः सृजतीह सितेतरम् ॥६१॥ अणूनां लोलिका नाम निष्कर्मा याभिलाषिता । अपूर्णंमन्यताज्ञानं मलं सावच्छिदोज्झिता ॥६२॥ योग्यतामात्रमेवैतद्भाव्यवच्छेदसंग्रहे । मलस्तेनास्य न पृथक्तत्त्वभावो ̕स्ति रागवत् ॥६३॥ निरवच्छेदकर्मांशमात्रावच्छेदतस्तु सा । रागः पुंसि धियो धर्मः कर्मभेदविचित्रता ॥६४॥ अपूर्णमन्यता चेयं तथारूपावभासनम् । स्वतन्त्रस्य शिवस्येच्छा घटरूपो यथा घटः ॥६५॥ स्वात्मप्रच्छादनेच्छैव वस्तुभूतस्तथा मलः । यथैवाव्यतिरिक्तस्य धरादेर्भावितात्मता ॥६६॥ तथैवास्येति शास्त्रेषु व्यतिरिक्तः स्थितो मलः । व्यतिरिक्तः स्वतन्त्रस्तु न कोऽपि शकटादिवत् ॥६७॥ तत्सद्वितीया साशुद्धिः शिवमुक्ताणुगा न किम् । मलस्य रोद्ध्री काप्यस्ति शक्तिः स चाप्यमुक्तगा ॥६८॥ इति न्यायोज्झितो वादः श्रद्धामात्रैककल्पितः । रोद्ध्री शक्तिर्जडस्यासौ स्वयं नैव प्रवर्तते ॥६९॥ स्वयं प्रवृत्तौ विश्वं स्यात्तथा चेशनिका प्रमा । मलस्य रोद्ध्रीं तां शक्तिमीशश्चेत्संयुनक्ति तत् ॥७०॥ कीदृशं प्रत्यणुमिति प्रश्ने नास्त्युत्तरं वचः । मलश्चावरणं तच्च नावार्यस्य विशेषकम् ॥७१॥ उपलम्भं विहन्त्येतद्घटस्येव पटावृतिः । मलेनावृतरूपाणामणूनां यत्सतत्त्वकम् ॥७२॥ शिव एव च तत्पश्येत्तस्यैवासौ मलो भवेत् । विभोर्ज्ञानक्रियामात्रसारस्याणुगणस्य च ॥७३॥ तदभावो मलो रूपध्वंसायैव प्रकल्पते । धर्माद्धर्मिणि यो भेदः समवायेन चैकता ॥७४॥ न तद्भवद्भिरुदितं कणभोजनशिष्यवत् । नामूर्तेन न मूर्तेन प्रावरीतुं च शक्यते ॥७५॥ ज्ञानं चाक्षुषरश्मीनां तथाभावे सरत्यपि । स एव च मलो मूर्तः किं ज्ञानेन न वेद्यते ॥७६॥ सर्वगेण ततः सर्वः सर्वज्ञत्वं न किं भजेत् । यश्च ध्वान्तात्प्रकाशस्यावृतिस्तत्प्रतिघातिभिः ॥७७॥ मूर्तानां प्रतिघस्तेजोऽणूनां नामूर्त ईदृशम् । न च चेतनमात्मानमस्वतन्त्रो मलः क्षमः ॥७८॥ आवरीतुं न चाच्यं च मद्यावृतिनिदर्शनम् । उक्तं भवद्भिरेवेत्थं जडः कर्ता नहि स्वयम् ॥७९॥ स्वतन्त्रस्येश्वरस्यैताः शक्तयः प्रेरिकाः किल । अतः कर्मविपाकज्ञप्रभुशक्तिबलेरितम् ॥८०॥ मद्यं सूते मदं दुःखसुखमोहफलात्मकम् । न चेशप्रेरितः पुंसो मल आवृणुयाद्यतः ॥८१॥ निर्मले पुंसि नेशस्य प्रेरकत्वं तथोचितम् । तुल्ये निर्मलभावे च प्रेरयेयुर्न ते कथम् ॥८२॥ तमीशं प्रति युक्तं यद् भूयसां स्यात्सधर्मता । तेन स्वरूपस्वातन्त्र्यमात्रं मलविजृम्भितम् ॥८३॥ निर्णीतं विततं चैतन्मयान्यत्रेत्यलं पुनः । मलो ̕भिलाषश्चाज्ञानमविद्या लोलिकाप्रथा ॥८४॥ भवदोषोऽनुप्लवश्च ग्लानिः शोषो विमूढता । अहंममात्मतातङ्को मायाशक्तिरथावृतिः ॥८५॥ दोषबीजं पशुत्वं च संसाराङ्कुरकारणम् । इत्याद्यन्वर्थसंज्ञाभिस्तत्र तत्रैष भण्यते ॥८६॥ अस्मिन् सति भवति भवो दुष्टो भेदात्मनेति भवदोषः । मञ्चवदस्मिन् दुःखस्रोतोऽणून् वहति यत्प्लवस्तेन ॥८७॥ शेषास्तु सुगमरूपाः शब्दास्तत्रार्थमूहयेदुचितम् । संसारकारणं कर्म संसाराङ्कुर उच्यते ॥८८॥ चतुर्दशविधं भूतवैचिअत्र्यं कर्मजं यतः । अत एव सांख्ययोगपाञ्चरात्रादिशासने ॥८९॥ अहंममेति संत्यागो नैष्कर्म्यायोपदिश्यते । निष्कर्मा हि स्थिते मूलमलेऽप्यज्ञाननामनि ॥९०॥ वैचित्र्यकारणाभावान्नोर्ध्व सरति नाप्यधः । केवलं पारिमित्येन शिवाभेदमसंस्पृशन् ॥९१॥ विज्ञानकेवली प्रोक्तः शुद्धचिन्मात्रसंस्थितः । स पुनः शांभवेच्छातः शिवाभेदं परामृशन् ॥९२॥ क्रमान्मन्त्रेशतन्नेतृरूपो याति शिवात्मताम् । ननु कारणमेतस्य कर्मणश्चेन्मलः कथम् ॥९३॥ स विज्ञानाकलस्यापि न सूते कर्मसंततिम् । मैवं स हि मलो ज्ञानाकले दिध्वंसिषुः कथम् ॥९४॥ हेतुः स्याद्ध्वंसमानत्वं स्वातन्त्र्यादेव चोद्भवेत् । दिध्वंसिषुध्वंसमानध्वस्ताख्यासु तिसृष्वथ ॥९५॥ दशास्वन्तः कृतावस्थान्तरासु स्वक्रमस्थितेः । विज्ञानाकलमन्त्रेशतदीशादित्वकल्पना ॥९६॥ ततश्च सुप्ते तुर्ये च वक्ष्यते बहुभेदता । अतः प्रध्वंसनौन्मुख्यखिलीभूतस्वशक्तिकः ॥९७॥ कर्मणो हेतुतामेतु मलः कथमिवोच्यताम् । किं च कर्मापि न मलाद्यतः कर्म क्रियात्मकम् ॥९८॥ क्रिया च कर्तृतारूपात् स्वातन्त्र्यान्न पुनर्मलात् । या त्वस्य कर्मणश्चित्रफलदत्वेन कर्मता ॥९९॥ प्रसिद्धा सा न संकोचं विनात्मनि मलश्च सः । विचित्रं हि फलं भिन्नं भोग्यत्वेनाभिमन्यते ॥१००॥ भोक्तर्यात्मनि तेनेयं भेदरूपा व्यवस्थितिः । इति स्वकार्यप्रसवे सहकारित्वमाश्रयन् ।१०१॥ सामर्थ्यव्यञ्जकत्वेन कर्मणः कारणं मलः । नन्वेवं कर्मसद्भावान्मलस्यापि स्थितेः कथम् ॥१०२॥ विज्ञानाकलता तस्य संकोचो ह्यस्ति तादृशः । मैवमध्वस्तसंकोचोऽप्यसौ भावनया दृढम् ॥१०३॥ नाहं कर्तेति मन्वानः कर्मसंस्कारमुज्झति । फलिष्यतीदं कर्मेति या दृढा वृत्तिरात्मनि ॥१०४॥ स संस्कारः फलायेह न तु स्मरणकारणम् । अप्रध्वस्ते ̕पि संकोचे नाहं कर्तेति भावनात् ॥१०५॥ न फलं क्षीवमूढादेः प्रायश्चित्तेऽथ वा कृते । यन्मयाद्य तपस्तप्तं तदस्मै स्यादिति स्फुटम् ॥१०६॥ अभिसंधिमतः कर्म न फलेदभिसन्धितः । तथाभिसंधानाख्यां तु मानसे कर्म संस्क्रियाम् ॥१०७॥ फलोपरक्तां विदधत्कल्पते फलसम्पदे । यस्तु तत्रापि दार्ढ्येन फलसंस्कारमुज्झति ॥१०८॥ स तत्फलत्यागकृतं विशिष्टं फलमश्नुते । अनया परिपाट्या यः समस्तां कर्मसंततिम् ॥१०९॥ अनहंयुतया प्रोज्झेत् ससंकोचो ̕पि सोऽकलः । नन्वित्थं दुष्कृतं किंचिदात्मीयमभिसंधितः ॥११०॥ परस्मै स्यान्न विज्ञातं भवता तात्त्विकं वचः । तस्य भोक्तुस्तथा चेत्स्यादभिसंधिर्यथात्मनि ॥१११॥ तदवश्यं परस्यापि सतस्तद्दुष्कृतं भवेत् । पराभिसंधिसंवित्तौ स्वाभिसंधिर्दृढीभवेत् ॥११२॥ अभिसंधानविरहे त्वस्य नो फलयोगिता । न मे दुष्कृतमित्येषा रूढिस्तस्याफलाय सा ॥११३॥ पराभिसन्धिविच्छेदे स्वात्मनानभिसंहितौ । द्वयोरपि फलं न स्यान्नाशहेतुव्यवस्थितेः ॥११४॥ सुखहेतौ सुखे चास्य सामान्यादभिसंधितः । निर्विशेषादपि न्याय्या धर्मादिफलभोक्तृता ॥११५॥ दुःखं मे दुःखहेतुर्वा स्तादित्येष पुनर्न तु । सामान्यो ̕प्यभिसंधिः स्यात्तदधर्मस्य नागमः ॥११६॥ प्रकृतं ब्रूमहे ज्ञानाकलस्योक्तचरस्य यत् । अनहंयुतया सर्वा विलीनाः कर्मसंस्क्रियाः ॥११७॥ तस्मादस्य न कर्मास्ति कस्यापि सहकारिताम् । मलः करोतु तेनायं ध्वंसमानत्वमश्नुते ॥११८॥ अपध्वस्तमलस्त्वन्तःशिवावेशवशीकृतः । अहंभावपरो ̕प्येति न कर्माधीनवृत्तिताम् ॥११९॥ उक्तं श्रीपूर्वशास्त्रे च तदेतत्परमेशिना । मलमज्ञानमिच्छन्ति संसाराङ्कुरकारणम् ॥१२०॥ धर्माधर्मात्मकं कर्म सुखदुःखादिलक्षणम् । लक्षयेत्सुखदुःखादि स्वं कार्य हेतुभावतः ॥१२१॥ नहि हेतुः कदाप्यास्ते विना कार्य निजं क्वचित् । हेतुता योग्यतैवासौ फलानन्तर्यभाविता ॥१२२॥ पूर्वकस्य तु हेतुत्वं पारम्पर्येण किं च तत् । लक्ष्यते सुखदुःखाद्यैः समाने दृष्टकारणे ॥१२३॥ चित्रैर्हेत्वन्तरं किंचित्तच्च कर्मेह दर्शनात् । स्वाङ्गे प्रसादरौक्ष्यादि जायमानं स्वकर्मणा ॥१२४॥ दृष्टमित्यन्यदेहस्थं कारणं कर्म कल्प्याते । इहाप्यन्यान्यदेहस्थे स्फुटं कर्मफले यतः ॥१२५॥ कृषिकर्म मधौ भोगः शरद्यन्या च सा तनुः । अनुसंधातुरेकस्य संभवस्तु यतस्ततः ॥१२६॥ तस्यैव तत्फलं चित्रं कर्म यस्य पुरातनम् । क्षीवो ̕पि राजा सूदं चेदादिशेत्प्रातरीदृशम् ॥१२७॥ भोजयेत्यनुसंधानाद्विना प्राप्नोति तत्फलम् । इत्थं जन्मान्तरोपात्तकर्माप्यद्यानुसंधिना ॥१२८॥ विना भुङ्क्ते फलं हेतुस्तत्र प्राच्या ह्यकम्पता । अत एव कृतं कर्म कर्मणा तपसापि वा ॥१२९॥ ज्ञानेन वा निरुध्येत फलपाकेष्वनुन्मुखम् । आरब्धकार्यं देहे ̕स्मिन् यत्पुनः कर्म तत्कथम् ॥१३०॥ उच्छिद्यतामन्त्यदशं निरोद्धुं नहि शक्यते । तत्रैव देहे यत्त्वन्यदद्यगं वा पुरातनम् ॥१३१॥ कर्म तज्ज्ञानदीक्षाद्यैः शण्ढीकर्तुं प्रसह्यते । तथा संस्कारदार्ढ्य हि फलाय दृढता पुनः ॥१३२॥ यदा यदा विनश्येत कर्मध्वस्तं तदा तदा । अतो मोहपराधीनो यद्यप्यकृत किंचन ॥१३३॥ तथापि ज्ञानकाले तत्सर्वमेव प्रदह्यते । उक्तं च श्रीपरेऽहानादानः सर्वदृगुल्वणः ॥१३४॥ मुहूर्तान्निर्दहेत्सर्व देहस्थमकृतं कृतम् । देहस्थमिति देहेन सह तादात्म्यमाश्रिता ॥१३५॥ स्वाच्छन्द्यात्संविदेवोक्ता तत्रस्थं कर्म दह्यते । देहैक्यवासनात्यागात् स च विश्वात्मतास्थितेः ॥१३६॥ अकालकलिते व्यापिन्यभिन्ने या हि संस्क्रिया । संकोच एव सानेन सोऽपि देहैकतामयः ॥१३७॥ एतत्कार्ममलं प्रोक्तं येन साकं लयाकलाः । स्युर्गुहागहनान्तःस्थाः सुप्ता इव सरीसृपाः ॥१३८॥ ततः प्रबुद्धसंस्कारास्ते यथोचितभागिनः । ब्रह्मादिस्थावरान्ते ̕स्मिन् संस्रन्ति पुनः पुनः ॥१३९॥ ये पुनः कर्मसंस्कारहान्यै प्रारब्धभावनाः । भावनापरिनिष्पत्तिमप्राप्य प्रलयं गताः ॥१४०॥ महान्तं ते तथान्तःस्थभावनापाकसौष्ठवात् । मन्त्रत्वं प्रतिपद्यन्ते चित्राच्चित्रं च कर्मतः ॥१४१॥ अस्य कार्ममलस्येयन्मायान्ताध्वविसारिणः । प्रधानं कारणं प्रोक्तमज्ञानात्माणवो मलः ॥१४२॥ क्षोभोऽस्य लोलिकाख्यस्य सहकारितया स्फुटम् ॥ तिष्ठासायोग्यतौन्मुख्यमीश्वरेच्छावशाच्च तत् ॥१४३॥ न जडश्चिदधिष्ठानं विना क्वापि क्षमो यतः । अणवो नाम नैवान्यत्प्रकाशात्मा महेश्वरः ॥१४४॥ चिदचिद्रूपताभासी पुद्गलः क्षेत्रवित्पशुः । चिद्रूपत्वाच्च स व्यापी निर्गुणो निष्क्रियस्ततः ॥१४५॥ योगोपायेप्सको नित्यो मूर्तिवन्ध्यः प्रभाष्यते । अचित्त्वादज्ञता भेदो भोग्याद्भोक्त्रन्तरादथ ॥१४६॥ तेषामणूनां स मल ईश्वरेच्छावशाद्भृशम् । प्रबुध्यते तथा चोक्तं शास्त्रे श्रीपूर्वनामनि ॥१४७॥ ईश्वरेच्छावशादस्य भोगेच्छा संप्रजायते । भोगेच्छोरुपकारार्थमाद्यो मन्त्रमहेश्वरः ॥१४८॥ मायां विक्षोभ्य संसारं निर्मिमीते विचित्रकम् । माया च नाम देवस्य शक्तिरव्यतिरेकिणी ॥१४९॥ भेदावभासस्वातन्त्र्यं तथाहि स तया कृतः । आद्यो भेदावभासो यो विभागमनुपेयिवान् ॥१५०॥ गर्भीकृतानन्तभाविविभासा सा परा निशा । सा जडा भेदरूपत्वात् कार्यं चास्या जडं यतः ॥१५१॥ व्यापिनी विश्वहेतुत्वात् सूक्ष्मा कार्यैककल्पनात् । शिवशक्त्यविनाभावान्नित्यैका मूलकारणम् ॥१५२॥ अचेतनमनेकात्म सर्व कार्य यथा घटः । प्रधानं च तथा तस्मात् कार्य नात्मा तु चेतनः ॥१५३॥ अत एवाध्वनि प्रोक्ता पूर्वं माया द्विधा स्थिता । यथा च माया देवस्य शक्तिरभ्येति भेदिनम् ॥१५४॥ तत्त्वभावं तथान्योऽपि कलादिस्तत्त्वविस्तरः । निरुद्धशक्तेर्या किंचित्कर्तृतोद्वलनात्मिका ॥१५५॥ नाथस्य शक्तिः साधस्तात्पुंसः क्षेप्त्री कलोच्यते । एवं विद्यादयोऽप्येते धरान्ताः परमार्थतः ॥१५६॥ शिवशक्तिमया एव प्रोक्तन्यायानुसारतः । तथापि यत्पृथग्भानं कलादेरीश्वरेच्छया ॥१५७॥ ततो जडत्वे कार्यत्वे पृथक्तत्त्वस्थितौ ध्रुवम् । उपादानं स्मृता माया क्वचित्तत्कार्यमेव च ॥१५८॥ तथावभासचित्रं च रूपमन्योन्यवर्जितम् । यद्भाति किल संकल्पे तदस्ति घटवद्वहिः ॥१५९॥ खपुष्पाद्यस्तितां ब्रूमस्ततो न व्यभिचारिता । खपुष्पं कालदिङ्मातृसापेक्षं नास्तिशब्दतः ॥१६०॥ धरादिवत् तथात्यन्ताभावोऽप्येवं विविच्यताम् । यत्संकल्प्यं तथा तस्य बहिर्देहो ̕स्ति चेतनः ॥१६१॥ चैत्रवत्सौशिवान्तं तत् सर्व तादृशदेहवत् । यस्य देहो यथा तस्य तज्जातीयं पुरं बहिः ॥१६२॥ अतः सुशिवपर्यन्ता सिद्धा भुवनपद्धतिः । आत्मनाम् तत्पुरं प्राप्यं देशत्वादन्यदेशवत् ॥१६३॥ आत्मनामध्वभोक्तृत्वं ततोऽयत्नेन सिद्ध्यति । सा माया क्षोभमापन्ना विश्वं सूते समन्ततः ॥१६४॥ दण्डाहतेवामलकी फलानि किल यद्यपि । तथापि तु तथा चित्रपौर्वापर्यावभासनात् ॥१६५॥ मायाकार्ये ̕पि तत्त्वौघे कार्यकारणता मिथः । सा यद्यप्यन्यशास्त्रेषु बहुधा दृश्यते स्फुटम् ॥१६६॥ तथापि मालिनीशास्त्रदृशा तां संप्रचक्ष्महे । कलादिवसुधान्तं यन्मायान्तः संप्रचक्षते ॥१६७॥ प्रत्यात्मभिन्नमेवैतत् सुखदुःखादिभेदतः । एकस्यामेव जगति भोगसाधनसंहतौ ॥१६८॥ सुखादीनां समं व्यक्तेर्भोगभेदः कुतो भवेत् । न चासौ कर्मभेदेन तस्यैवानुपपत्तितः ॥१६९॥ तस्मात् कलादिको वर्गो भिन्न एव कदाचन । ऐक्यमेतीश्वरेच्छातो नृत्तगीतादिवादने ।१७०॥ एषां कलादितत्त्वानां सर्वेषामपि भाविनाम् । शुद्धत्वमस्ति तेषां ये शक्तिपातपवित्रिताः ॥१७१॥ कला हि शुद्धा तत्तादृक् कर्मत्वं संप्रसूयते । मितमप्याशु येनास्मात् संसारादेष मुच्यते ॥१७२॥ रागविद्याकालयतिप्रकृत्यक्षार्थसंचयः । इत्थं शुद्ध इति प्रोच्य गुरुर्मानस्तुतौ विभुः ॥१७३॥ एवमेषा कलादीनामुत्पत्तिः प्रविविच्यते । मायातत्त्वात् कला जाता किंचित्कर्तृत्वलक्षणा ॥१७४॥ माया हि चिन्मयाद्भेदं शिवाद्विदधती पशोः । सुषुप्ततामिवाधत्ते तत एव ह्यदृक्क्रियः ॥१७५॥ कला हि किंचित्कर्तृत्वं सूते स्वालिङ्गनादणोः । तस्याश्चाप्यणुनान्योन्यं ह्यञ्जने सा प्रसूयते ॥१७६॥ सद्योनिर्वाणदीक्षोत्थपुंविश्लेषे हि सा सती । श्लिष्यन्त्यपि च नो सूते तथापि स्वफलं क्वचित् ॥१७७॥ उच्छूनतेव प्रथमा सूक्ष्माङ्कुरकलेव च । बीजस्याम्ब्वग्निमृत्कम्बुतुषयोगात् प्रसूतिकृत् ॥१७८॥ कला मायाणुसंयोगजाप्येषा निर्विकारकम् । नाणुं कुर्यादुपादानं किंतु मायां विकारिणीम् ॥१७९॥ मलश्चावारको माया भावोपादानकारणम् । कर्म स्यात् सहकार्येव सुखदुःखोद्भवं प्रति ॥१८०॥ अतः संच्छन्नचैतन्यसमुद्बलनकार्यकृत् । कलैवानन्तनाथस्य शक्त्या संप्रेरिता जडा ॥१८१॥ न चेशशक्तिरेवास्य चैतन्यं बलयिष्यति । तदुपोद्बलितं तद्धि न किंचित्कर्तृतां व्रजेत् ॥१८२॥ सेयं कला न करणं मुख्यं विद्यादिकं यथा । पुंसि कर्तरि सा कर्त्री प्रयोजकतया यतः ॥१८३॥ अलक्ष्यान्तरयोरित्थं यदा पुंस्कलयोर्भवेत् । मायागर्भेशशक्त्यादेरन्तरज्ञानमान्तरम् ॥१८४॥ तदा मायापुंविवेकः सर्वकर्मक्षयाद्भवेत् । विज्ञानाकलता मायाधस्तान्नो यात्यधः पुमान् ॥१८५॥ धीपुंविवेके विज्ञाते प्रधानपुरुषान्तरे । अपि न क्षीणकर्मा स्यात् कलायां तद्धि संभवेत् ॥१८६॥ अतः सांख्यदृशा सिद्धः प्रधानाधो न संसरेत् । कलापुंसोर्विवेके तु मायाधो नैव गच्छति ॥१८७॥ मलाद्विविक्तमात्मानं पश्यंस्तु शिवतां व्रजेत् । सर्वत्र चैश्वरः शक्तिपातोऽत्र सहकारणम् ॥१८८॥ मायागर्भाधिकारीयो द्वयोरन्त्ये तु निर्मलः । सेयं कला कार्यभेदादन्यैव ह्यनुमीयते ॥१८९॥ अन्यथैकं भवेद्विश्वं कार्यायेत्यन्यनिह्नवः । इति मतङ्गशास्त्रादौ या प्रोक्ता सा कला स्वयम् ॥१९०॥ किंचिद्रूपतयाक्षिप्य कर्तृत्वमिति भङ्गितः । किंचिद्रूपविशिष्टं यत् कर्तृत्वं तत्कथं भवेत् ॥१९१॥ अज्ञस्येति ततः सूते किंचिज्ज्ञत्वात्मिकां विदम् । बुद्धिं पश्यति सा विद्या बुद्धिदर्पणचारिणः ॥१९२॥ सुखादीन् प्रत्ययान् मोहप्रभृतीन् कार्यकारणे । कर्मजालं च तत्रस्थं विविनक्ति निजात्मना ॥१९३॥ बुद्धिस्तु गुणसंकीर्णा विवेकेन कथं सुखम् । दुःखं मोहात्मकं वापि विषयं दर्शयेदपि ॥१९४॥ स्वच्छायां धियि संक्रामन्भावः संवेद्यतां कथम् । तया विनैति साप्यन्यत्करणं पुंसि कर्तरि ॥१९५॥ ननु चोभयतः शुभ्रादर्शदशीयधीगतात् । पुंस्प्रकाशाद्भाति भावः मैवं तत्प्रतिबिम्बनम् ॥१९६॥ जडमेव हि मुख्योऽथ पुंस्प्रकाशो ̕स्य भासनम् । बहिःस्थस्यैव तस्यास्तु बुद्धेः किंकल्पना कृता ॥१९७॥ अभेदभूमिरेषा च भेदश्चेह विचार्यते । तस्माद्बुद्धिगतो भावो विद्याकरणगोचरः ॥१९८॥ भावानां प्रतिबिम्बं च वेद्यं धीकल्पना ततः । किंचित्तु कुरुते तस्मान्नूनमस्त्यपरं तु तत् ॥१९९॥ रागतत्त्वमिति प्रोक्तं यत्तत्रैवोपरञ्जकम् । न चावैराग्यमात्रं तत्तत्राप्यासक्तिवृत्तितः ॥२००॥ विरक्तावपि तृप्तस्य सूक्ष्मरागव्यवस्थितेः । कालस्तुट्यादिभिश्चैतत् कर्तृत्वं कलयत्यतः ॥२०१॥ कार्यावच्छेदि कर्तृत्वं कालोऽवश्यं कलिष्यति । नियतिर्योजनां धत्ते विशिष्टे कार्यमण्डले ॥२०२॥ विद्या रागोऽथ नियतिः कालश्चैतच्चतुष्टयम् । कलाकार्यं भोक्तृभावे तिष्ठद्भोक्तृत्वपूरितम् ॥२०३॥ माया कला रागविद्ये कालो नियतिरेव च । कञ्चुकानि षडुक्तानि संविदस्तत्स्थितौ पशुः ॥२०४॥ देहपुर्यष्टकाद्येषु वेद्येषु किल वेदनम् । एतत्षट्कससंकोचं यदवेद्यमसावणुः ॥२०५॥ उक्तं शिवतनुशास्त्रे तदिदं भङ्ग्यन्तरेण पुनः । आवरणं सर्वात्मगमशुद्धिरन्याप्यनन्यरूपेव ॥२०६॥ शिवदहनकिरणजालैर्दाह्यत्वात् सा यतोऽन्यरूपैव । अनिदंपूर्वतया यद्रञ्जयति निजात्मना ततोऽनन्या ॥२०७॥ सहजाशुद्धिमतोऽणोरीशगुहाभ्यां हि कञ्चुकस्त्रिविधः । तस्य द्वितीयचितिरिव स्वच्छस्य नियुज्यते कला श्लक्ष्णा ॥२०८॥ अनया विद्वस्य पशोरुपभोगसमर्थता भवति । विद्या चास्य कलातः शरणान्तर्दीपकप्रभेवाभूत् ॥२०९॥ सुखदुःखसंविदं या विविनक्ति पशोर्विभागेन । रागश्च कलातत्त्वाच्छुचिवस्त्रकषायवत् समुत्पन्नः ॥२१०॥ त्यक्तुं वाञ्छति न यतः संसृतिसुखसंविदानन्दम् । एवमविद्यामलिनःसमर्थितस्त्रिगुणकञ्चुकबलेन ॥२११॥ गहनोपभोगगर्भे पशुरवशमधोमुखः पतति । एतेन मलः कथितः कम्बुकवदणोः कलादिकं तुषवत् ॥२१२॥ एवं कलाख्यतत्त्वस्य किंचित्कर्तृत्वलक्षणे । विशेषभागे कर्तृत्वं चर्चितं भोक्तृपूर्वकम् ॥२१३॥ विशेषणतया योऽत्र किञ्चिद्भागस्तदोत्थितम् । वेद्यमात्रं स्फुटं भिन्नं प्रधानं सूयते कला ॥२१४॥ सममेव हि भोग्यं च भोक्तारं च प्रसूयते । कला भेदाभिसंधानादवियुक्तं परस्परम् ॥२१५॥ भोक्तृभोग्यात्मता न स्याद्वियोगाच्च परस्परम् । विलीनायां च तस्यां स्यान्मायास्यापि न किंचन ॥२१६॥ ननु श्रीमद्रौरवादौ रागविद्यात्मकं द्वयम् । सूते कला हि युगपत्ततोऽव्यक्तमिति स्थितिः ॥२१७॥ उक्तमत्र विभात्येष क्रमः सत्यं तथा ह्यलम् । रज्यमानो वेद सर्व विदंश्चाप्यत्र रज्यते ॥२१८॥ तथापि वस्तुसत्तेयमिहास्माभिर्निरूपिता । तस्यां च न क्रमः कोऽपि स्याद्वा सोऽपि विपर्ययात् ॥२१९॥ तस्माद्विप्रतिपत्तिं नो कुर्याच्छास्त्रोदिते विधौ । एवं संवेद्यमात्रं यत् सुखदुःखविमोहतः ॥२२०॥ भोत्स्यते यत्ततः प्रोक्तं तत्साम्यात्मकमादितः । सुखं सत्त्वं प्रकाशत्वात् प्रकाशो ह्लाद उच्यते ॥२२१॥ दुःखं रजः क्रियात्मत्वाद् क्रिया हि तदतत्क्रमः । मोहस्तमो वरणकः प्रकाशाभावयोगतः ॥२२२॥ त एते क्षोभमापन्ना गुणाः कार्य प्रतन्वते । अक्षुब्धस्य विजातीयं न स्यात् कार्यमदः पुरा ॥२२३॥ उक्तमेवेति शास्त्रे ̕स्मिन् गुणांस्तत्त्वान्तरं विदुः । भुवनं पृथगेवात्र दर्शितं गुणभेदतः ॥२२४॥ ईश्वरेच्छावशक्षुब्धलोलिकं पुरुषं प्रति । भोक्तृत्वाय स्वतन्त्रेशः प्रकृतिं क्षोभयेद् भृशम् ॥२२५॥ तेन यच्चोद्यते सांख्यं मुक्ताणुं प्रति किं न सा । सूते पुंसो विकारित्वादिति तन्नात्र बाधकम् ॥२२६॥ गुणेभ्यो बुद्धितत्त्वं तत् सर्वतो निर्मलं ततः । पुंस्प्रकाशः स वेद्योऽत्र प्रतिबिम्बत्वमार्छति ॥२२७॥ विषयप्रतिबिम्बं च तस्यामक्षकृतं बहिः । अतद्द्वारं समुत्प्रेक्षाप्रतिभादिषु तादृशी ॥२२८॥ वृत्तिर्बोधो भवेद्बुद्धेः सा चाप्यालम्बनं ध्रुवम् । आत्मसंवित्प्रकाशस्य बोधोऽसौ तज्जडोऽप्यलम् ॥२२९॥ बुद्धेरहंकृत् तादृक्षे प्रतिबिम्बितपुंस्कृतेः । प्रकाशे वेद्यकलुषे यदहंमननात्मता ॥२३०॥ तया पञ्चविधश्चैष वायुः संरम्भरूपया । प्रेरितो जीवनाय स्यादन्यथा मरणं पुनः ॥२३१॥ अत एव विशुद्धात्मस्वातन्त्र्याहंस्वभावतः । अकृत्रिमादिदं त्वन्यदित्युक्तं कृतिशब्दतः ।२३२॥ इत्ययं करणस्कन्धोऽहंकारस्य निरूपितः । त्रिधास्य प्रकृतिस्कन्धः सात्त्वराजसतामसः ॥२३३॥ सत्त्वप्रधानाहंकाराद्भोक्त्रंशस्पर्शिनः स्फुटम् । मनोबुद्ध्यक्षषट्कं तु जातं भेदस्तु कथ्यते ॥२३४॥ मनो यत्सर्वविषयं तेनात्र प्रविवक्षितम् । सर्वतन्मात्रकर्तृत्वं विशेषणमहंकृतेः ॥२३५॥ बुद्ध्यहंकृन्मनः प्राहुर्बोधसंरभणैषणे । करणं बाह्यदेवैर्यन्नैवाप्यन्तर्मुखैः कृतम् ॥२३६॥ प्राणश्च नान्तःकरणं जडत्वात् प्रेरणात्मनः । प्रयत्नेच्छाविबोधांशहेतुत्वादिति निश्चितम् ॥२३७॥ अवसायो ̕भिमानश्च कल्पना चेति न क्रिया । एकरूपा ततस्त्रित्वं युक्तमन्तःकृतौ स्फुटम् ॥२३८॥ न च बुद्धिरसंवेद्या करणत्वान्मनो यथा । प्रधानवदसंवेद्यबुद्धिवादस्तदुज्झितः ॥२३९॥ शब्दतन्मात्रहेतुत्वविशिष्टा या त्वहंकृतिः । सा श्रोत्रे करणं यावद्घ्राणे गन्धत्वभोदिता ॥२४०॥ भौतिकत्वमतो ̕प्यस्तु नियमाद्विषयेष्वलम् । अहं शृणोमि पश्यामि जिघ्रामीत्यादिसंविदि ॥२४१॥ अहंतानुगमादाहंकारिकत्वं स्फुटं स्थितम् । करणत्वमतो युक्तं कर्त्रशस्पृक्त्वयोगतः ॥२४२॥ कर्तुर्विभिन्नं करणं प्रेर्यत्वात् करणं कुतः । करणान्तरवाञ्छायां भवेत्तत्रानवस्थितिः ॥२४३॥ तस्मात् स्वातन्त्र्ययोगेन कर्ता स्वं भेदयन् वपुः । कर्माशस्पर्शिनं स्वांशं करणीकुरुते स्वयम् ॥२४४॥ करणीकृततत्स्वांशतन्मयीभावनावशात् । करणीकुरुते ̕त्यन्तव्यतिरिक्तं कुठारवत् ॥२४५॥ तेनाशुद्धैव विद्यास्य सामान्यं करणं पुरा । ज्ञप्तौ कृतौ तु सामान्यं कला करणमुच्यते ॥२४६॥ ननु श्रीमन्मतङ्गादौ कलायाः कर्तृतोदिता । तस्यां सत्यां हि विद्याद्याः करणत्वार्हताजुषः ॥२४७॥ उच्यते कर्तृतैवोक्ता करणत्वे प्रयोजिका । तया विना तु नान्येषां करणानां स्थितिर्यतः ॥२४८॥ अतो ̕सामान्यकरणवर्गात् तत्र पृथक् कृता । विद्यां विना हि नान्येषां करणानां निजा स्थितिः ॥२४९॥ कलां विना न तस्याश्च कर्तृत्वे ज्ञातृता यतः । कलाविद्ये ततः पुंसो मुख्यं तत्करणं विदुः ॥२५०॥ अत एव विहीने ̕पि बुद्धिकर्मेन्द्रियैः क्वचित् । अन्धे पङ्गौ रूपगतिप्रकाशो न न भासते ॥२५१॥ किंतु सामान्यकरणबलाद्वेद्ये ̕पि तादृशि । रूपसामान्य एवान्धः प्रतिपत्तिं प्रपद्यते ॥२५२॥ तत एव त्वहंकारात् तन्मात्रस्पर्शिनो ̕धिकम् । कर्मेन्द्रियाणि वाक्पाणिपायूपस्थाङ्घ्रि जज्ञिरे ॥२५३॥ वच्म्याददे त्यजाम्याशु विसृजामि व्रजामि च । इति याहंक्रिया कार्यक्षमा कर्मेन्द्रियं तु तत् ॥२५४॥ तेन च्छिन्नकरस्यास्ति हस्तः कर्मेन्द्रियात्मकः । तस्य प्रधानाधिष्ठानं परं पञ्चाङ्गुलिः करः ॥२५५॥ मुखेनापि यदादानं तत्र यत् करणं स्थितम् । स पाणिरेव करणं विना किं संभवेत् क्रिया ॥२५६॥ तथाभावे तु बुद्ध्यक्षैरपि किं स्यात्प्रयोजनम् । दर्शनं करणापेक्षं क्रियात्वादिति चोच्यते ॥२५७॥ परैर्गमौ तु करणं नेष्यते चेति विस्मयः । गमनोत्क्षेपणादीनि मुख्यं कर्मोपलम्भनम् ॥२५८॥ पुनर्गुणः क्रिया त्वेषा वैयाकरणदर्शने । क्रिया करणपूर्वेति व्याप्त्या करणपूर्वकम् ॥२५९॥ ज्ञानं नादानमित्येतत् स्फुटमान्ध्यविजृम्भितम् । तस्मात् कर्मेन्द्रियाण्याहुस्त्वग्वद्व्याप्तॄणि मुख्यतः ॥२६०॥ तत्स्थाने वृत्तिमन्तीति मतङ्गे गुरवो मम । नन्वन्यान्यपि कर्माणि सन्ति भूयांसि तत्कृते ॥२६१॥ करणान्यपि वाच्यानि तथा चाक्षेष्वनिष्ठितिः । नन्वेतत् खेटपालाद्यैर्निराकारि न कर्मणाम् ॥२६२॥ यत्साधनं तदक्षं स्यात् किंतु कस्यापि कर्मणः । एतन्नास्मत्कृतप्रश्नतृष्णासंतापशान्तये ॥२६३॥ नह्यस्वच्छमितप्रायैर्जलैस्तृप्यन्ति बर्हिणः । उच्यते श्रीमतादिष्टं शंभुनात्र ममोत्तरम् ॥२६४॥ स्वच्छसंवेदनोदारविकलाप्रबलीकृतम् । इह कर्मानुसंधानभेदादेकं विभिद्यते ॥२६५॥ तत्रानुसंधिः पञ्चात्मा पञ्च कर्मेन्द्रियाण्यतः । त्यागायादानसंपत्त्यै द्वयाय द्वितयं विना ॥२६६॥ स्वरूपविश्रान्तिकृते चतुर्धा कर्म यद्बहिः । पायुपाण्यङ्घ्रिजननं करणं तच्चतुर्विधम् ॥२६७॥ अन्तं प्राणाश्रयं यत्तु कर्मात्र करणं हि वाक् । उक्ताः समासतश्चैषां चित्राः कार्येषु वृत्तयः ॥२६८॥ तदेतद्व्यतिरिक्तं हि न कर्म क्वापि दृश्यते / तत्कस्यार्थे प्रकल्प्येयमिन्द्रियाणामनिष्ठितिः ॥२६९॥ एतत्कर्तव्यचक्रं तदसांकर्येण कुर्वते । अक्षाणि सहवृत्त्या तु बुद्ध्यन्ते संकरं जडाः ॥२७०॥ उक्त इन्द्रियवर्गोऽयमहंकारात् तु राजसात् । तमःप्रधानाहंकाराद् भोक्त्रंशच्छादनात्मनः ॥२७१॥ भूतादिनाम्नस्तन्मात्रपञ्चकं भूतकारणम् । मनोबुद्ध्यक्षकर्माक्षवर्गस्तन्मात्रवर्गकः ॥२७२॥ इत्यत्र राजसाहंकृद्योगः संश्लेषको द्वये । अन्ये त्वाहुर्मनो जातं राजसाहंकृतेर्यतः ॥२७३॥ समस्तेन्द्रियसंचारचतुरं लघु वेगवत् । अन्ये तु सात्त्विकात् स्वान्तं बुद्धिकर्मेन्द्रियाणि तु ॥२७४॥ राजसाद्ग्राहकग्राह्यभागस्पर्शीनि मन्वते । खेटपालास्तु मन्यन्ते कर्मेन्द्रियगणः स्फुटम् ॥२७५॥ राजसाहंकृतेर्जातो रजसः कर्मता यतः । श्रीपूर्वशास्त्रे तु मनो राजसात् सात्त्विकात्पुनः ॥२७६॥ इन्द्रियाणि समस्तानि युक्तं चैतद्विभाति नः । तथाहि बाह्यवृत्तीनामक्षाणां वृत्तिभासने ॥२७७॥ आलोचने शक्तिरन्तर्योजने मनसः पुनः । उक्तं च गुरुणा कुर्यान्मनोऽनुव्यवसायि सत् ॥२७८॥ तद्द्वयालम्बना मातृव्यापारात्मक्रिया इति । तान्मात्रस्तु गणो ध्वान्तप्रधानाया अहंकृतेः ॥२७९॥ अत्राविवादः सर्वस्य ग्राह्योपक्रम एव हि । पृथिव्यां सौरभान्यादिविचित्रे गन्धमण्डले ॥२८०॥ यत्सामान्यं हि गन्धत्वं गन्धतन्मात्रनाम तत् । व्यापकं तत एवोक्तं सहेतुत्वात्तु न ध्रुवम् ॥२८१॥ स्वकारणे तिरोभूतिर्ध्वसो यत्तेन नाध्रुवम् । एवं रसादिशब्दान्ततन्मात्रेष्वपि योजना ॥२८२॥ विशेषाणां यतोऽवश्यं दशा प्रागविशेषिणी । क्षुभितं शब्दतन्मात्रं चित्राकाराः श्रतीर्दधत् ॥२८३॥ नभः शब्दोऽवकाशात्मा वाच्याध्याससहो यतः । तदेतत्स्पर्शतन्मात्रयोगात् प्रक्षोभमागतम् ॥२८४॥ वायुतामेति तेनात्र शब्दस्पर्शोभयात्मता । अन्ये त्वाहुर्ध्वनिः खैकगुणस्तदपि युज्यते ॥२८५॥ यतो वायुर्निजं रूपं लभते न विनाम्बरात् । उत्तरोत्तरभूतेषु पूर्वपूर्वस्थितिर्यतः ॥२८६॥ तत एव मरुद्व्योम्नोरवियोगो मिथः स्मृतः । शब्दस्पर्शौ तु रूपेण समं प्रक्षोभमागतौ ॥२८७॥ तेजस्तत्त्वं त्रिभिर्धर्मैः प्राहुः पूर्ववदेव तत् । तैस्त्रिभिः सरसैरापः सगन्धैर्भूरिति क्रमः ॥२८८॥ तत्र प्रत्यक्षतः सिद्धो धरादिगुणसंचयः । नहि गन्धादिधर्मौघव्यतिरिक्ता विभाति भूः ॥२८९॥ यथा गुणगुणिद्वैतवादिनामेकमप्यदः । चित्रं रूपं पटे भाति क्रमाद्धर्मास्तथा भुवि ॥२९०॥ यथा च विस्तृते वस्त्रे युगपद्भाति चित्रता । तथैव योगिनां धर्मसामस्त्येनावभाति भूः ॥२९१॥ गन्धादिशब्दपर्यन्तचित्ररूपा धरा ततः । उपायभेदाद्भात्येषा क्रमाक्रमविभागतः ॥२९२॥ तत एव क्रमव्यक्तिकृतो धीभेद उच्यते । षष्ठीप्रयोगो धीभेदाद्भेद्यभेदकता तथा ॥२९३॥ तेन धर्मातिरिक्तोऽत्र धर्मी नाम न कश्चन । तत्रानेकप्रकाराः स्युर्गन्धरूपरसाः क्षितौ ॥२९४॥ संस्पर्शः पाकजोऽनुष्णाशीतः शब्दो विचित्रकः । शौक्ल्यं माधुर्यशीतत्वे चित्राः शब्दाश्च वारिणि ॥२९५॥ शुक्लभास्वरतोष्णत्वं चित्राः शब्दाश्च पावके । अपाकजश्चाशीतोष्णो ध्वनिश्चित्रश्च मारुते ॥२९६॥ वर्णात्मको ध्वनिः शब्दप्रतिबिम्बान्यथाम्बरे । यत्तु न स्पर्शवद्धर्मः शब्द इत्यादि भण्यते ॥२९७॥ काणादैस्तत्स्वप्रतीतिविरुद्धं केन गृह्यताम् । पटहे ध्वनिरित्येव भात्यबाधितमेव यत् ॥२९८॥ न च हेतुत्वमात्रेण तदादानत्ववेदनात् । श्रोत्रं चास्मन्मतेऽहंकृत्कारणं तत्र तत्र तत् ॥२९९॥ वृत्तिभागीति तद्देशं शब्दं गृह्णात्यलं तथा । यस्त्वाह श्रोत्रमाकाशं कर्णसंयोगभेदितम् ॥३००॥ शब्दजः शब्द आगत्य शब्दबुद्धिं प्रसूयते । तस्य मन्देऽपि मुरजध्वनावाकर्णके सति ॥३०१॥ अमुत्र श्रुतिरेषेति दूरे संवेदनं कथम् । नहि शब्दजशब्दस्य दूरादूररवोदितेः ॥३०२॥ श्रोत्राकाशगतस्यास्ति दूरादूरस्वभावता । न चासौ प्रथमः शब्दस्तावद्व्यापीति युज्यते ॥३०३॥ तत्रस्थैः सह तीव्रात्मा श्रूयमाणस्त्वनेन तु । कथं श्रूयेत मन्दःसन्नहि धर्मान्तराश्रयः ॥३०४॥ एतच्चान्यैरपाकारि बहुधेति वृथा पुनः । नायस्तं पतिताघातदाने को हि न पण्डितः ॥३०५॥ अमीषां तु धरादीनां यावांस्तत्त्वगणः पुरा । गुणाधिकतया तिष्ठन् व्याप्ता तावान् प्रकाशते ॥३०६॥ व्याप्यव्यापकता यैषा तत्त्वानां दर्शिता किल । सा गुणाधिक्यतः सिद्धा न हेतुत्वान्न लाघवात् ॥३०७॥ अहेतुनापि रागो हि व्याप्तो विद्यादिना स्फुटम् । तद्विना न भवेद्यत्तद्व्याप्तमित्युच्यते यतः ॥३०८॥ न लाघवं च नामास्ति किंचिदत्र स्वदर्शने । गुणाधिक्यादतो ज्ञेया व्याप्यव्यापकता स्फुटा ॥३०९॥ यो हि यस्माद्गुणोत्कृष्टः स तस्मादूर्ध्व उच्यते । ऊर्ध्वता व्याप्तृता श्रीमन्मालिनीविजये स्फुटा ॥३१०॥ अतः शिवत्वात्प्रभृति प्रकाशतास्वरूपमादाय निजात्मनि ध्रुवम् । समस्ततत्त्वावलिधर्मसंचयैर्विभाति भूर्व्याप्तृतया स्थितैरलम् ॥३११॥ एवं जलादेरपि शक्तितत्त्वपर्यन्तधाम्नो वपुरस्ति तादृक् । किं तूत्तरं शक्तितयैव तत्त्वं पूर्व तु तद्धर्मतयेति भेदः ॥३१२॥ अनुत्तरप्रक्रियायां वैतत्येन प्रदर्शितम् । एतत् तस्मात् ततः पश्येद्विस्तरार्थी विवेचकः ॥३१३॥ इति तत्त्वस्यरूपस्य कृतं सम्यक् प्रकाशनम् ॥३१४॥
|
|
|
