|
|
|
|
|
|
Tantraloka by Abhinavagupta
In Sanscrito:
CAP.1 - CAP.2 - CAP.3 - CAP.4 - CAP.5 - CAP.6 - CAP.7 - CAP.8 - CAP.9 - CAP.10 CAP.11 - CAP.12 - CAP.13 - CAP.14 - CAP.15 - CAP.16 - CAP.17 - CAP.18 - CAP.19 - CAP.20 CAP.21 - CAP.22 - CAP.23 - CAP.24 - CAP.25 - CAP.26 - CAP.27 - CAP.28 - CAP.29 - CAP.30 CAP.31 - CAP.32 - CAP.33 - CAP.34 - CAP.35 - CAP.36 - CAP.37 - Testo translitterato
TANTRALOKA SANSCRITO
अथ श्रीतन्त्रालोके षोडशमाह्निकम्
अथ पुत्रकत्वसिद्ध्यै निरूप्यते शिवनिरूपितोऽत्र विधिः । यदा तु समयस्थस्य पुत्रकत्वे नियोजनम् । गुरुत्वे साधकत्वे वा कर्तुमिच्छति दैशिकः ॥१॥ तदाधिवासं कृत्वाह्नि द्वितीये मण्डलं लिखेत् । सामुदायिकयागेऽथ तथान्यत्र यथोदितम् ॥२॥ षडष्टतद्द्विगुणितचतुर्विंशतिसंख्यया । चक्रपञ्चकमाख्यातं शास्त्रे श्रीपूर्वसंज्ञिते ॥३॥ द्वात्रिंशत्तद्द्विगुणितं श्रीमत्त्रैशिरसे मते । असंख्यचक्रसंबन्धः श्रीसिद्धादौ निरूपितः ॥४॥ तस्माद्यथातथा यागं यावच्चक्रेण संमितम् । पूजयेद्येन तेनात्र त्रिशूलत्रयमालिखेत् ॥५॥ त्रिशूलत्रितये देवीत्रयं पर्यायवृत्तितः । मध्यसव्यान्यभेदेन पूर्णं संपूजितं भवेत् ॥६॥ वर्तना मण्डलस्याग्रे संक्षेपादुपदेक्ष्यते । आलिख्य मण्डलं गन्धवस्त्रेणैवास्य मार्जनम् ॥७॥ कृत्वा स्नातो गुरुः प्राग्वन्मण्डलाग्रेऽत्र देवताः । बाह्यगाः पूजयेद्द्वारदेशे च द्वारदेवताः ॥८॥ मण्डलस्य पुरोभागे तदैशानदिशः क्रमात् । आग्नेय्यन्तं गणेशादीन् क्षेत्रपान्तान्प्रपूजयेत् ॥९॥ गणपतिगुरुपरमाख्याः परमेष्ठी पूर्वसिद्धवाक्क्षेत्रपतिः । इति सप्तकमाख्यातं गुरुपङ्क्तिविधौ प्रपूज्यमस्मद्गुरुभिः ॥१०॥ तत आज्ञां गृहीत्वा तु पुष्पधूपादिपूजितम् । पूज्यमाधारशक्त्यादि शूलमूलात्प्रभृत्यलम् ॥११॥ शिवान्तं सितपद्मान्ते त्रिशूलानां त्रये क्रमात् । मध्यशूले मध्यगः स्यात्सद्भावः परया सह ॥१२॥ वामे चापरया साकं नवात्मा दक्षगं परम् । त्रिशूले दक्षिणे मध्यशृङ्गस्थो रतिशेखरः ॥१३॥ स्यात्परापरया साकं दक्षे भैरवसत्परे । वामे त्रिशूले मध्यस्थो नवात्मापरया सह ॥१४॥ स्यात्परे परया साकं वामारे संश्च भैरवः । इत्थं सर्वगतत्वे श्रीपरादेव्याः स्थिते सति ॥१५॥ यागो भवेत्सुसंपूर्णस्तदधिष्ठानमात्रतः । एकशूले ̕प्यतो यागे चिन्तयेत्तदधिष्ठितम् ॥१६॥ अविधिज्ञो विधानज्ञ इत्येवं त्रीशिकोदितम् । ततो मध्ये तथा दक्षे वामे शृङ्गे च सर्वतः ॥१७॥ लोकपालास्त्रपर्यन्तमेकात्मत्वेन पूजयेत् । परत्वेन च सर्वासां देवतानां प्रपूजयेत् ॥१८॥ श्रीमन्तं मातृसद्भावभट्टारकमनामयम् । ततो ̕पि भोगयागेन विद्याङ्गं भैरवाष्टकम् ॥१९॥ यामलं चक्रदेवीश्च स्वस्थाने पूजयेद्बहिः । लोकपालानस्त्रयुतान्गन्धपुष्पासवादिभिः ॥२०॥ पूजयेत्परया भक्त्या वित्तशाठ्यविवर्जितः । ततः कुम्भास्त्रकलशीमण्डलस्थानलात्मनाम् ॥२१॥ पञ्चानामनुसन्धानं कुर्यादद्वयभावनात् । ये तु तामद्वयव्याप्तिं न विन्दन्ति शिवात्मिकाम् ॥२२॥ मन्त्रनाडीप्रयोगेण ते विशन्त्यद्वये पथि । स्वदक्षिणेन निःसृत्य मण्डलस्थस्य वामतः ॥२३॥ प्रविश्यान्येन निःसृत्य कुम्भस्थे कर्करीगते । वह्निस्थे च क्रमेणेत्थं यावत्स्वस्मिन्स्ववामतः ॥२४॥ मूलानुसन्धानबलात्प्राणतन्तूम्भने सति । इत्थमैक्यस्फुरत्तात्मा व्याप्तिसंवित्प्रकाशते ॥२५॥ ततो विशेषपूजां च कुर्यादद्वयभाविताम् । यच्छिवाद्वयपीयूषसंसिक्तं परमं हि तत् ॥२६॥ तेनार्घपुष्पगन्धादेरासवस्य पशोरथ । या शिवाद्वयतादृष्टिः सा शुद्धिः परमीकृतिः ॥२७॥ निवेदयेद्विभोरग्रे जीवान्धातूंस्तदुत्थितान् । सिद्धानसिद्धान्व्यामिश्रान्यद्वा किंचिच्चराचरम् ॥२८॥ दृष्टप्रोक्षितसंद्रष्टृप्रालब्धोपात्तयोजितः । निर्वापितो वीरपशुः सो ̕ष्टधोत्तरतोत्तमः ॥२९॥ यथोत्तरं न दातव्यमयोग्येभ्यः कदाचन । शिवोपयुक्तं हि हविर्न सर्वो भोक्तुमर्हति ॥३०॥ यस्तु दीक्षाविहीनो ̕पि शिवेच्छाविधिचोदितः । भक्त्याश्नाति स संपूर्णः समयी स्यात्सुभावितः ॥३१॥ दृष्टो ̕वलोकितश्चैव किरणेद्धदृगर्पणात् । प्रोक्षितः केवलं ह्यर्घपात्रविप्रुड्भिरुक्षितः ॥३२॥ संद्रष्टा दर्शिताशेषसम्यक्पूजितमण्डलः । प्रालब्ध उक्तत्रितयसंस्कृतः सो ̕पि धूनयेत् ॥३३॥ कम्पेत प्रस्रवेत्स्तब्धः प्रलीनो वा यथोत्तरम् । उपात्तो यागसान्निध्ये शमितः शस्त्रमारुतैः ॥३४॥ योजितः कारणत्यागक्रमेण शिवयोजनात् । निर्वापितः कृताभ्यासगुरुप्राणमनोर्पणात् ॥३५॥ दक्षिणेनाग्निना सौम्यकलाजालविलापनात् । तथाह्यादौ परं रूपमेकीभावेन संश्रयेत् ॥३६॥ तस्मादाग्नेयचारेण ज्वालामालामुचाविशेत् । पशोर्वामेन चन्द्रांशुजालं तापेन गालयेत् ॥३७॥ नाभिचक्रेऽथ विश्राम्येत्प्राणरश्मिगणैः सह । परो भूत्वा स्वशक्त्यात्र जीवं जीवेन वेष्टयेत् ॥३८॥ स्वचित्सूर्येण संताप्य द्रावयेत् कलां कलाम् । ततो द्रुतं कलाजालं प्रापय्यैकत्वमात्मनि ॥३९॥ समस्ततत्त्वसंपूर्णमाप्यायनविधायिनम् । उन्मूलयेत संरम्भात्कर्मबद्धममुं रसात् ॥४०॥ तत उन्मूलनोद्वेष्टयोगाद्वामं परिभ्रमन् । कुण्डल्यमृतसंपूर्णस्वकप्राणप्रसेवकः ॥४१॥ वामावर्तक्रमोपात्तहृत्पद्मामृतकेसरः । हृत्कर्णिकारूढिलाभादोजोधातुं विलापितम् ॥४२॥ शुद्धसोमात्मकं सारमीषल्लोहितपीतलम् । आदाय करिहस्ताग्रसदृशे प्राणविग्रहे ॥४३॥ निःसृत्य झटिति स्वात्मवाममार्गेण संविशेत् । आप्याययन्नपानाख्यचन्द्रचक्रहृदम्बुजे ॥४४॥ स्थितं तद्देवताचक्रं तेन सारेण तर्पयेत् । अनेन विधिना सर्वान्रसरक्तादिकांस्तथा ॥४५॥ धातून्समाहरेत्संघक्रमादेकैकशोऽथवा । केवलं त्वथवाग्नीन्दुरविसंघट्टमध्यगम् ॥४६॥ ज्योतीरूपमथ प्राणशक्त्याख्यं जीवमाहरेत् । जीवं समरसीकुर्याद्देवीचक्रेण भावनात् ॥४७॥ तदेव तर्पणं मुख्यं भोग्यभोक्त्रात्मतैव सा । अग्निसंपुटफुल्लार्णत्र्यश्रकालात्मको महान् ॥४८॥ पिण्डो रक्तादिसारौघचालनाकर्षणादिषु । इत्थं विश्रान्तियोगेन घटिकार्धक्रमे सति ॥४९॥ आवृत्तिशतयोगेन पशोर्निर्वापणं भवेत् । कृत्वा कतिपयं कालं तत्राभ्यासमनन्यधीः ॥५०॥ यथा चिन्तामणौ प्रोक्तं तेन रूपेण योगवित् । निःशङ्कः सिद्धिमाप्नोति गोप्यं तत्प्राणवत्स्फुटम् ॥५१॥ परोक्षेऽपि पशावेवं विधिः स्याद्योजनं प्रति । प्रवेशितो यागभुवि हतस्तत्रैव साधितः ॥५२॥ चक्रजुष्टश्च तत्रैव स वीरपशुरुच्यते । यस्त्वन्यत्रापि निहतः सामस्त्येनांशतो ̕पिवा ॥५३॥ देवाय विनिवेद्येत स वै बाह्यपशुर्मतः । राज्यं लाभोऽथ तत्स्थैर्यं शिवे भक्तिस्तदात्मता ॥५४॥ शिवज्ञानं मन्त्रलोकप्राप्तिस्तत्परिवारता । तत्सायुज्यं पशोः साम्याद्बाह्यादेर्वीरधर्मणः ॥५५॥ पुष्पादयोऽपि तल्लाभभागिनः शिवपूजया । एकोपायेन देवेशो विश्वानुग्रहणात्मकः ॥५६॥ यागेनैवानुगृह्णाति किं किं यन्न चराचरम् । तेनावीरोऽपि शङ्कादियुक्तः कारुणिकोऽपिच ॥५७॥ न हिंसाबुद्धिमादध्यात्पशुकर्मणि जातुचित् । पशोर्महोपकारोऽयं तदात्वेऽप्यप्रियं भवेत् ॥५८॥ व्याधिच्छेदौषधतपोयोजनात्र निदर्शनम् । श्रीमन्मृत्युञ्जये प्रोक्तं पाशच्छेदे कृते पशोः ॥५९॥ मलत्रयवियोगेन शरीरं न प्ररोहति । धर्माधर्मौघविच्छेदाच्छरीरं च्यचते किल ॥६०॥ तेनैतन्मारणं नोक्तं दीक्षेयं चित्ररूपिणी । रूढपाशस्य यः प्राणैर्वियोगो मारणं हि तत् ॥६१॥ इयं तु योजनैव स्यात्पशोर्देवाय तर्पणे । तस्माद्देवोक्तिमाश्रित्य पशून्दद्याद्बहूनिति ॥६२॥ निवेदितः पुनःप्राप्तदेहो भूयोनिवेदितः । षट्कृत्व इत्थं यः सो ̕त्र षड्जन्मा पशुरुत्तमः ॥६३॥ यथा पाकक्रमाच्छुद्धं हेम तद्वत्स कीर्तितः । कां सिद्धिं नैव वितरेत्स्वयं किंवा न मुच्यते ॥६४॥ उक्तं त्वानन्दशास्त्रे यो मन्त्रसंस्कारवांस्त्यजेत् । समयान्कुत्सयेद्देवीर्दद्यान्मन्त्रान्विना नयात् ॥६५॥ दीक्षामन्त्रादिकं प्राप्य त्यजेत्पुत्रादिमोहितः । ततो मनुष्यतामेत्य पुनरेवं करोत्यपि ॥६६॥ इत्थमेकादिसप्तान्तजन्मासौ द्विविधो द्विपात् । चतुष्पाद्वा पशुर्देवीचरुकार्थं प्रजायते ॥६७॥ दात्रर्पितोऽसौ तद्द्वारा याति सायुज्यतः शिवम् । इति संभाव्य चित्रं तत्पशूनां प्रविचेष्टितम् ॥६८॥ भोग्यीचिकीर्षितं नैव कुर्यादन्यत्र तं पशुम् । नापि नैष भवेद्योग्य इति बुद्ध्वापसारयेत् ॥६९॥ तं पशुं किंतु काङ्क्षा चेद्विशेषे तं तु ढौकयेत् । तावतस्तान्पशून्दद्यात्तथाचोक्तं महेशिना ॥७०॥ पशोर्वपामेदसी च गालिते वह्निमध्यतः । अर्पयेच्छक्तिचक्राय परमं तर्पणं मतम् ॥७१॥ हृदन्त्रमुण्डांसयकृत्प्रधानं विनिवेदयेत् । कर्णिकाकुण्डलीमज्जपर्शु मुख्यतरं च वा ॥७२॥ ततोऽग्नौ तर्पणं कुर्यान्मन्त्रचक्रस्य दैशिकः । तन्निवेद्य च देवाय ततो विज्ञापयेत्प्रभुम् ॥७३॥ गुरुत्वेन त्वयैवाहमाज्ञातः परमेश्वर । साक्षात्स्वप्नोपदेशाद्यैर्जपैर्गुरुमुखेन वा ॥७४॥ अनुग्राह्यास्त्वया शिष्याः शिवशक्तिप्रचोदिताः । तदेते तद्विधाः प्राप्तास्त्वमेभ्यः कुर्वनुग्रहम् ॥७५॥ समावेशय मां स्वात्मरश्मिभिर्यदहं शिवः । एवं भवत्विति ततः शिवोक्तिमभिनन्दयेत् ॥७६॥ शिवाभिन्नमथात्मानं पञ्चकृत्यकरं स्मरेत् । स्वात्मनः करणं मन्त्रान्मूर्तिं चानुजिघृक्षया ॥७७॥ ततो बद्ध्वा सितोष्णीषं हस्तयोरर्चयेत्क्रमात् । अन्योन्यं पाशदाहाय शुद्धतत्त्वविसृष्टये ॥७८॥ तेजोरूपेण मन्त्रांश्च शिवहस्ते समर्चयेत् । गर्भावरणगानङ्गपरिवारासनोज्झितान् ॥७९॥ आत्मानं भावयेत्पश्चादेककं जलचन्द्रवत् । कृत्योपाधिवशाद्भिन्नं षोढाभिन्नं तु वस्तुतः ॥८०॥ मण्डलस्थोऽहमेवायं साक्षी चाखिलकर्मणाम् । शुद्धा हि द्रष्टृता शम्भोर्मण्डले कल्पिता मया ॥८१॥ होमाधिकरणत्वेन वह्नावहमवस्थितः । यदात्मतेद्धा मन्त्राः स्युः पाशप्लोषविधावलम् ॥८२॥ सामान्यतेजोरूपान्तराहूता भुवनेश्वराः । तर्पिताः श्राविताश्चाणोर्नाधिकारं प्रतन्वते ॥८३॥ आ यागान्तमहं कुम्भे संस्थितो विघ्नशान्तये । सामान्यरूपता येन विशेषाप्यायकारिणी ॥८४॥ शिष्यदेहे च तत्पाशशिथिलत्वप्रसिद्धये । स हि स्वेच्छावशात्पाशान्विधुन्वन्निव वर्तते ॥८५॥ साक्षात्स्वदेहसंस्थोऽहं कर्तानुग्रहकर्मणाम् । ज्ञानक्रियास्वतन्त्रत्वाद्दीक्षाकर्मणि पेशलः ॥८६॥ भिन्नकार्याकृतिव्रातेन्द्रियचक्रानुसन्धिमान् । एको यथाहं वह्न्यादिषड्रूपो ̕स्मि तथा स्फुटम् ॥८७॥ एवमालोच्य येनैषो ̕ध्वना दीक्षां चिकीर्षति । अनुसंहितये शिष्यवर्जं पञ्चसु तं यजेत् ॥८८॥ अनुसन्धिबलान्ते च समासव्यासभेदतः । कुर्यादत्यन्तमभ्यस्तमन्यान्तर्भावपूरितम् ॥८९॥ ततो ̕पि चिन्तया भूयोऽनुसन्दध्याच्छिवात्मताम् । अहमेव परं तत्त्वं नच पद्धटवत् क्वचित् ॥९०॥ महाप्रकाशस्तत्तेन मयि सर्वमिदं जगत् । नच तत्केनचिद्बाह्यप्रतिबिम्बवदर्पितम् ॥९१॥ कर्ताहमस्य तन्नान्याधीनं च मदधिष्ठितम् । इत्थंभूतमहाव्याप्तिसंवेदनपवित्रितः ॥९२॥ मत्समत्वं गतो जन्तुर्मुक्त इत्यभिधीयते । तापनिर्घर्षसेकादिपारम्पर्येण वह्निताम् ॥९३॥ यथायोगोलको याति गुरुरेवं शिवात्मताम् । ततः पुरःस्थितं यद्वा पुरोभावितविग्रहम् ॥९४॥ परोक्षदीक्षणे यद्वा दर्भाद्यैः कल्पिते मृते । शिष्ये वीक्ष्यार्च्य पुष्पाद्यैर्न्यसेदध्वानमस्य तम् ॥९५॥ येनाध्वना मुख्यतया दीक्षामिच्छति दैशिकः । तं देहे न्यस्य तत्रान्तर्भाव्यमन्यदिति स्थितिः ॥९६॥ शोध्याध्वनि च विन्यस्ते तत्रैव परिशोधकम् । न्यसेद्यथेप्सितं मन्त्रं शोध्यौचित्यानुसारतः ॥९७॥ क्वचिच्छोध्यं त्वविन्यस्य शोधकन्यासमात्रतः । स्वयं शुद्ध्यति संशोध्यं शोधकस्य प्रभावतः ॥९८॥ अपरं परापरं च परं च विधिमिच्छया । तद्योजनानुसारेण श्रित्वा न्यासः षडध्वनः ॥९९॥ ललाटान्तं वेदवसौ रन्ध्रान्तं रसरन्ध्रके । वसुखेन्दौ द्वादशान्तमित्येष त्रिविधो विधिः ॥१००॥ क्रमेण कथ्यते दृष्टः शास्त्रे श्रीपूर्वसंज्ञिते । तत्र तत्त्वेषु विन्यासो गुल्फान्ते चतुरङ्गुले ॥१०१॥ धरा जलादिमूलान्तं प्रत्येकं द्व्यङ्गुलं क्रमात् । रसश्रुत्यङ्गुलं नाभेरूर्ध्वमित्थं षडङ्गुले ॥१०२॥ पुंसः कलान्तं षट्तत्त्वीं प्रत्येकं त्र्यङ्गुले क्षिपेत् । अष्टादशाङ्गुलं त्वेवं कण्ठकूपावसानकम् ॥१०३॥ सदाशिवान्तं मायादिचतुष्कं चतुरङ्गुले । प्रत्येकमित्यब्धिवसुसंख्यमालिकदेशतः ॥१०४॥ शिवतत्त्वं ततः पश्चात्तेजोरूपमनाकुलम् । सर्वेषां व्यापकत्वेन सबाह्याभ्यन्तरं स्मरेत् ॥१०५॥ जलाद्ध्यन्तं सार्धयुग्मं मूलं त्र्यङ्गुलमित्यतः । द्वादशाङ्गुलताधिक्याद्विधिरेष परापरः ॥१०६॥ जलाद्ध्यन्तं त्र्यङ्गुले चेदव्यक्तं तु चतुष्टये । तच्चतुर्विंशत्याधिक्यात्परोऽप्यष्टशते विधिः ॥१०७॥ त्रिविधोन्मानकं व्यक्तं वसुदिग्भ्यो रविक्षयात् । मयतन्त्रे तथाचोक्तं तत्तत्स्वफलवाञ्छया ॥१०८॥ नवपञ्चचतुस्त्र्येकतत्त्वन्यासे स्वयं धिया । न्यासं प्रकल्पयेत्तावत्तत्त्वान्तर्भावचिन्तनात् ॥१०९॥ कलापञ्चकवेदाण्डन्यासोऽनेनैव लक्षितः । उक्तं च त्रिशिरस्तन्त्रे स्वाधारस्थं यथास्थितम् ॥११०॥ द्वादशाङ्गुलमुत्थानं देहातीतं समं ततः । द्वासप्ततिर्दश द्वे च देहस्थं शिरसोऽन्ततः ॥१११॥ पादादारभ्य सुश्रोणि अनाहतपदावधि । देहातीते ̕पि विश्रान्त्या संवित्तेः कल्पनावशात् ॥११२॥ देहत्वमिति तस्मात्स्यादुत्थानं द्वादशाङ्गुलम् । इति निर्णेतुमत्रैतदुक्तमष्टोत्तरं शतम् ॥११३॥ पुरन्यासोऽथ गुल्फान्तं भूः पुराण्यत्र षोडश । तस्मादेकाङ्गुलव्याप्त्या प्रत्येकं लकुलादितः ॥११४॥ द्विरण्डान्तं त्र्यङ्गुलं तु च्छगलाण्डमथाब्धिषु । देवयोगाष्टके द्वे हि प्रत्येकाङ्गुलपादतः ॥११५॥ इति प्रधानपर्यन्तं षट्चत्वारिंशदङ्गुलम् । षट्पञ्चाशत्पुराणीत्थं प्राग्धरायां तु षोडश ॥११६॥ ततोऽप्यर्धाङ्गुलव्याप्त्या षट्पुराण्यङ्गुलत्रये । चत्वारि युग्म एकस्मिन्नेकं च पुरमङ्गुले ॥११७॥ सरागे पुंस्पुराणीशसंख्यानीत्थं षडङ्गुले । क्रोधेशपुरमेकस्मिन्द्वये चाण्डमियं च वित् ॥११८॥ संवर्तज्योतिषोरेवं कलातत्त्वगयोः क्रमात् । शूरपञ्चान्तपुरयोर्नियतौ चैकयुग्मता ॥११९॥ श्रीपूर्वशास्त्रे तच्चोक्तं परमेशेन शंभुना । उत्तरादिक्रमादद्व्येकभेदो विद्यादिके त्रये ॥१२०॥ असारत्वात्क्रमस्यादौ नियतिः परतः कला । अथवान्योन्यसंज्ञाभ्यां तत्त्वयोर्व्यपदेश्यता ॥१२१॥ एकवीरशिखेशश्रीकण्ठाः काले त्रयस्त्रये । कालस्य पूर्वं विन्यासो नियतेरभिधीयते ॥१२२॥ अथवान्योन्यसंज्ञाभिर्व्यपदेशो हि दृश्यते । एवं पुमादिषट्तत्त्वी विन्यस्ताष्टादशाङ्गुले ॥१२३॥ ततो ̕प्यङ्गुष्ठमात्रान्तं मायातत्त्वस्थमष्टकम् । प्रत्येकमर्धाङ्गुलतः स्यादङ्गुलचतुष्टये ॥१२४॥ इत्थं द्व्यक्ष्णि पुराण्यष्टाविंशतिः पुरुषान्निशि । पुरत्रयं द्वयोस्त्र्यंशन्यूनाङ्गुलमिति क्रमात् ॥१२५॥ द्वयोर्द्वयं पञ्चपुरी वैद्यीये चतुरङ्गुले । तत ऐशपुराण्यष्टौ चतुष्केऽर्धाङ्गुलक्रमात् ॥१२६॥ ततस्त्रीणि द्वये द्वे च द्वयोरित्थं चतुष्टये । सादाशिवं पञ्चकं स्यादित्थं वस्वेककं रवौ ॥१२७॥ षोडशकं रसविशिखं वसुद्विकं वसुशशीति पुरवर्गाः । वेदा रसाब्धि युग्माक्षि च रवयस्तत्र चाङ्गुलाः क्रमशः ॥१२८॥ अष्टादशाधिकशतं पुराणि देहेऽत्र चतुरशीतिमिते । विन्यस्तानि तदित्थं शेषे तु व्यापकं शिवं तत्त्वम् ॥१२९॥ इति विधिरपरः कथितः परापराख्यो रसश्रुतिस्थाने । अष्टशरं संख्यानं खमुनिकृतं तत्परे विधौ ज्ञेयम् ॥१३०॥ लकुलादेर्योगाष्टकपर्यन्तस्यात्र भुवनपूगस्य । अधिकीकुर्याद्गणनावशेन भागं विधिद्वये क्रमशः ॥१३१॥ अपरादिविधित्रैतादथ न्यासः पदाध्वनः । पूर्वं दशपदी चोक्ता स्वतन्त्रा न्यस्यते यदा ॥१३२॥ तयैव दीक्षा कार्या चेत्तदेयं न्यासकल्पना । तत्त्वादिमुख्यतायोगाद्दीक्षायां तु पदावली ॥१३३॥ तत्तत्त्वाद्यनुसारेण तत्रान्तर्भाव्यते तथा । स्वप्रधानत्वयोगे तु दीक्षायां पदपद्धतिम् ॥१३४॥ न्यस्येत्क्रमेण तत्त्वादिवदनानवलोकिनीम् । चतुर्ष्वष्टासु चाष्टासु दशस्वथ दशस्वथ ॥१३५॥ दशस्वथो पञ्चदशस्वथ वेदशरेन्दुषु । धरापदान्नवपदीं मातृकामालिनीगताम् ॥१३६॥ योजयेद्व्याप्तृ दशमं पदं तु शिवसंज्ञितम् । धरापदं वर्जयित्वा पञ्च यानि पदानि तु ॥१३७॥ विधिद्वयं स्यान्निक्षिप्य द्वादश द्वादशाङ्गुलान् । मन्त्राध्वनो ̕प्येष एव विधिर्विन्यासयोजने ॥१३८॥ व्याप्तिमात्रं हि भिद्येतेत्युक्तं प्रागेव तत्तथा । वर्णाध्वनोऽथ विन्यासः कथ्यतेऽत्र विधित्रये ॥१३९॥ एकं चतुर्षु प्रत्येकं द्वयोरङ्गुलयोः क्रमात् । त्रयोविंशतिवर्णी स्यात् षड्वर्ण्येकैकशस्त्रिषु ॥१४०॥ प्रत्येकमथ चत्वारश्चतुर्ष्विति विलोमतः । मालिनीमातृकार्णाः स्युर्व्याप्तृ शैवं रसेन्दुतः ॥१४१॥ वर्जयित्वाद्यवर्णं तु तत्त्ववत्स्याद्रवीन्नवीन् । तां त्रयोविंशतौ वर्णेष्वप्यन्यत्स्याद्विधिद्वयम् ॥१४२॥ श्रीपूर्वशास्त्रे तेनादौ तत्त्वेषूक्तं विधित्रयम् । अतिदिष्टं तु तद्भिन्नाभिन्नवर्णद्वये समम् ॥१४३॥ द्विविधोऽपि हि वर्णानां षड्विधो भेद उच्यते । तत्त्वमार्गविधानेन ज्ञातव्यः परमार्थतः ॥१४४॥ उपदेशातिदेशाभ्यां यदुक्तं तत्पदादिषु । भूयो ̕तिदिष्टं तत्रैव शास्त्रेऽस्मद्धृदयेश्वरे ॥१४५॥ पदमन्त्रकलादीनां पूर्वसूत्रानुसारतः । त्रितयत्वं प्रकुर्वीत तत्त्ववर्णोक्तवर्त्मना ॥१४६॥ उक्तं तत्पदमन्त्रेषु कलास्वथ निरूप्यते । चतुर्षु रसवेदे द्वाविंशतौ द्वादशस्वथ ॥१४७॥ निवृत्त्याद्याश्चतस्रः स्युर्व्याप्त्री स्याच्छान्त्यतीतिका । द्वितीयस्यां कलायां तु द्वादश द्वादशाङ्गुलान् ॥१४८॥ क्रमात्क्षिप्त्वा विधिद्वैतं परापरपरात्मकम् । चतुरण्डविधिस्त्वादिशब्देनेह प्रगृह्यते ॥१४९॥ कलाचतुष्कवत्तेन तस्मिन्वाच्यं विधित्रयम् । एवं षड्विधमध्वानं शोध्यशिष्यतनौ पुरा ॥१५०॥ न्यस्यैकतममुख्यत्वान्न्यस्येच्छोधकसंमतम्। अध्वन्यासनमन्त्रौघः शोधको ह्येक आदितः ॥१५१॥ शब्दराशिर्मालिनी च समस्तव्यस्ततो द्विधा । एकवीरतया यद्वा षट्कं यामलयोगतः ॥१५२॥ पञ्चवक्त्री शक्तितद्वद्भेदात्षोढा पुनर्द्विधा । एकाकियामलत्वेनेत्येवं सा द्वादशात्मिका ॥१५३॥ षडङ्गी सकलान्यत्वाद्द्विविधा वक्त्रवत्पुनः । द्वादशत्वेन गुणिता चतुर्विंशतिभेदिका ॥१५४॥ अघोराद्यष्टके द्वे च तृतीयं यामलोदयात् । मातृसद्भावमन्त्रश्च केवलः श्रुतिचक्रगः ॥१५५॥ एकद्वित्रिचतुर्भेदात्त्रयोदशभिदात्मकः । एकवीरतया सो ̕यं चतुर्दशतया स्थितः ॥१५६॥ अनामसंहृतिस्थैर्यसृष्टिचक्रं चतुर्विधम् । देवताभिर्निजाभिस्तन्मातृसद्भाववृंहितम् ॥१५७॥ इत्थं शोधकवर्गोऽयं मन्त्राणां सप्ततिः स्मृता । षडर्धशास्त्रेषु श्रीमत्सारशास्त्रे च कथ्यते ॥१५८॥ अघोराद्यष्टकेनेह शोधनीयं विपश्चिता । अथवैकाक्षरामन्त्रैरथवा मातृकाक्रमात् ॥१५९॥ भैरवीयहृदा वापि खेचरीहृदयेन वा । भैरवेण महादेवि त्वथ वक्त्राङ्गपञ्चकैः ॥१६०॥ येन येन हि मन्त्रेण तन्त्रे ̕स्मिन्नुद्भवः कृतः । तेनैव दीक्षयेन्मन्त्री इत्याज्ञा पारमेश्वरी ॥१६१॥ एवं शोधकभेदेन सप्ततिः कीर्तिता भिदः । शोध्यन्यासं विना मन्त्रैरेतैर्दीक्षा यदा भवेत् ॥१६२॥ तदा सप्ततिधा ज्ञेया जननादिविवर्जिता । शोध्यभेदोऽथ वक्तव्यः संक्षेपात्सो ̕पि कथ्यते ॥१६३॥ एकत्रिपञ्चषट्त्रिंशद्भेदात्तात्त्वश्चतुर्विधः । पञ्चैकभेदाच्चाध्वानस्तथैवाण्डचतुष्टयम् ॥१६४॥ एवं दशविधं शोध्यं त्रिंशद्धा तद्विधित्रयात् । शोध्यशोधकभेदेन शतानि त्वेकविंशतिः ॥१६५॥ अत्रापि न्यासयोगेन शोध्येऽध्वनि तथाकृतेः । शतैकविंशतिभिदा जननाद्युज्झिता भवेत् ॥१६६॥ जननादिमयी तावत्येवं शतदृशि श्रुतिः । स्यात्सप्तत्यधिका सापि द्रव्यविज्ञानभेदतः ॥१६७॥ द्विधेति पञ्चाशीतिः स्याच्छतान्यधिकखाब्धिका । भोगमोक्षानुसन्धानाद्द्विविधा सा प्रकीर्तिता ॥१६८॥ अशुभस्यैव संशुद्ध्या शुभस्याप्यथ शोधनात् । द्विधा भोगः शुभे शुद्धिः कालत्रयविभेदिनि ॥१६९॥ एकद्विसामस्त्यवशात्सप्तधेत्यष्टधा भुजिः । गुरुशिष्यक्रमात्सोऽपि द्विधेत्येवं विभिद्यते ॥१७०॥ प्रत्यक्षदीक्षणे यस्माद्द्वयोरेकानुसन्धितः । तादृग्दीक्षाफलं पूर्णं विसंवादे तु विप्लवः ॥१७१॥ परोक्षमृतदीक्षादौ गुरुरेवानुसन्धिमान् । क्रियाज्ञानमहिम्ना तं शिष्यं धाम्नीप्सिते नयेत् ॥१७२॥ अविभिन्ने क्रियाज्ञाने कर्मशुद्धौ तथैव ते । अनुसन्धिः पुनर्भिन्नः कर्म यस्मात्तदात्मकम् ॥१७३॥ श्रीमत्स्वच्छन्दशास्त्रे च वासनाभेदतः फलम् । शिष्याणां च गुरोश्चोक्तमभिन्नेऽपि क्रियादिके ॥१७४॥ भोगस्य शोधकाच्छोध्यादनुसन्धेश्च तादृशात् । वैचित्र्यमस्ति भेदस्य वैचित्र्यप्राणता यतः ॥१७५॥ तथाहि वक्त्रैर्यस्याध्वा शुद्धस्तैरेव योजितः । भोक्तुमिष्टे क्वचित्तत्त्वे स भोक्ता तद्बलान्वितः ॥१७६॥ शुभानां कर्मणां चात्र सद्भावे भोगचित्रता । तादृगेव भवेत्कर्मशुद्धौ त्वन्यैव चित्रता ॥१७७॥ भोगश्च सद्य उत्क्रान्त्या देहेनैवाथ संगतः । तदैवाभ्यासतो वापि देहान्ते वेत्यसौ चतुः ॥१७८॥ प्राक्तनाष्टभिदा योगाद्द्वात्रिंशद्भेद उच्यते । मोक्ष एको ̕पि बीजस्य समयाख्यस्य तादृशम् ॥१७९॥ बालादिकं ज्ञातशीघ्रमरणं शक्तिवर्जितम् । वृद्धं वोद्दिश्य शक्तं वा शोधनाशोधनाद्द्विधा ॥१८०॥ सद्य उत्क्रान्तितस्त्रैधं सा चासन्नमृतौ गुरोः । कार्येत्याज्ञा महेशस्य श्रीमद्गह्वरभाषिता ॥१८१॥ दृष्ट्वा शिष्यं जराग्रस्तं व्याधिना परिपीडितम् । उत्क्रमय्य ततस्त्वेनं परतत्त्वे नियोजयेत् ॥१८२॥ पञ्चत्रिंशदमी भेदा गुरोर्वा गुरुशिष्ययोः । उक्तद्वैविध्यकलनात्सप्ततिः परिकीर्तिताः ॥१८३॥ एतैर्भेदैः पुरोक्तांस्तान्भेदान्दीक्षागतान्गुरुः । हत्वा वदेत्प्रसंख्यानं स्वभ्यस्तज्ञानसिद्धये ॥१८४॥ पञ्चाशीतिशती या चत्वारिंशत्समुत्तरा कथिता । तां सप्तत्या भित्त्वा दीक्षाभेदान्स्वयं कलयेत् ॥१८५॥ पञ्चकमिह लक्षाणां च सप्तनवतिः सहस्रपरिसंख्या । अष्टौ शतानि दीक्षाभेदोऽयं मालिनीतन्त्रे ॥१८६॥ सप्ततिधा शोद्धृगणस्त्रिंशद्धा शोध्य एकतत्त्वादिः । साण्डः षडध्वरूपस्तथेतिकर्तव्यता चतुर्भेदा ॥१८७॥ द्रव्यज्ञानमयी सा जननादिविवर्जिताथ तद्युक्ता । पञ्चत्रिंशद्धा पुनरेषा भोगापवर्गसन्धानात् ॥१८८॥ यस्माद्द्वात्रिंशद्धा भोगः शुभशुद्ध्यशुद्धिकालभिदा । मोक्षस्त्रेधा द्विगुणा सप्ततिरितिकार्यताभेदाः ॥१८९॥ शोधनशोध्यविभेदादितिकर्तव्यत्वभेदतश्चैषा । दीक्षा बहुधा भिन्ना शोध्यविहीना तु सप्ततिधा ॥१९०॥ मन्त्राणां सकलेतरसाङ्गनिरङ्गादिभेदसंकलनात् । श्योध्यस्य च तत्त्वादेः पञ्चदशाद्युक्तभेदपरिगणनात् ॥१९१॥ भेदानां परिगणना न शक्यते कर्तुमित्यसंकीर्णाः । भेदाः संकीर्णाः पुनरन्ये भूयस्त्वकारिणो बहुधा ॥१९२॥ शोधकशोध्यादीनां द्वित्रादिविभेदसद्भावात् । भोगे साध्ये यद्यद्बहु कर्तव्यं तदाश्रयेन्मतिमान् ॥१९३॥ कारणभूयस्त्वं किल फलभूयस्त्वाय किं चित्रम् । अपवर्गे नतु भेदस्तेनास्मिन्वासनादृढत्वजुषा ॥१९४॥ अल्पाप्याश्रयणीया क्रियाथ विज्ञानमात्रे वा । अभिनवगुप्तगुरुः पुनराह हि सति वित्तदेशकालादौ ॥१९५॥ अपवर्गे ̕पि हि विस्तीर्णकर्मविज्ञानसंग्रहः कार्यः । चिद्वृत्तेर्वैचित्र्याच्चाञ्चल्येऽपि क्रमेण सन्धानात् ॥१९६॥ तस्मिंस्तस्मिन्वस्तुनि रूढिरवश्यं शिवात्मिका भवति । तत्त्वमिदमेतदात्मकमेतस्मात्प्रोद्धृतो मया शिष्यः ॥१९७॥ इत्थं क्रमसंवित्तौ मूढोऽपि शिवात्मको भवति । क्रमिकतथाविधशिवतानुग्रहसुभगं च दैशिकं पश्यन् ॥१९८॥ शिशुरपि तदभेददृशा भक्तिबलाच्चाभ्युपैति शिवभावम् । यद्यपि विकल्पवृत्तेरपि मोक्षं दीक्षयैव देहान्ते ॥१९९॥ शास्त्रे प्रोवाच विभुस्तथापि दृढवासना युक्ता । मोक्षे ̕प्यस्ति विशेषः क्रियाल्पभूयस्त्वजः सलोकादिः ॥२००॥ इति केचित्तदयुक्तं स विचित्रो भोग एव कथितः स्यात् । संस्कारशेषवर्तनजीवितमध्ये ̕स्य समयलोपाद्यम् ॥२०१॥ नायाति विघ्नजालं क्रियाबहुत्वं मुमुक्षोस्तत् । यस्मात् सबीजदीक्षासंस्कृतपुरुषस्य समयलोपाद्ये ॥२०२॥ भुक्ते भोगान्मोक्षो नैवं निर्बीजदीक्षायाम् । इति केचिन्मन्यन्ते युक्तं तच्चापि यत्स्मृतं शास्त्रे ॥२०३॥ समयोल्लङ्घनाद्देवि क्रव्यादत्वं शतं समाः ॥२०४॥ तस्मादुरुशिष्यमतौ शिवभावनिरूढिवितरणसमर्थम् । क्रमिकं तत्त्वोद्धरणादि कर्म मोक्षेऽपि युक्तमतिविततम् ॥२०५॥ यस्तु सदा भावनया स्वभ्यस्तज्ञानवान्गुरुः स शिशोः । अपवर्गाय यथेच्छं यं कंचिदुपायमनुतिष्ठेत् ॥२०६॥ एवं शिष्यतनौ शोध्यं न्यस्याध्वानं यथेप्सितम् । शोधकं मन्त्रमुपरि न्यस्येत्तत्त्वानुसारतः ॥२०७॥ द्वयोर्मातृकयोस्तत्त्वस्थित्या वर्णक्रमः पुरा । कथितस्तं तथा न्यस्येत्तत्तत्तत्त्वविशुद्धये ॥२०८॥ वर्णाध्वा यद्यपि प्रोक्तः शोध्यः पाशात्मकस्तु सः । मायीयः शोधकस्त्वन्यः शिवात्मा परवाङ्मयः ॥२०९॥ उवाच सद्योज्योतिश्च वृत्तौ स्वायम्भुवस्य तत् । बाढमेको हि पाशात्मा शब्दोऽन्यश्च शिवात्मकः ॥२१०॥ तस्मात्तस्यैव वर्णस्य युक्ता शोधकशोध्यता । श्रीपूर्वशास्त्रे चाप्युक्तं ते तैरालिङ्गिता इति ॥२११॥ सद्योजातादिवक्त्राणि हृदाद्यङ्गानि पञ्च च । षट्कृत्वो न्यस्य षट्त्रिंशन्न्यासं कुर्याद्धरादितः ॥२१२॥ परापराया वैलोम्याद्धरायां स्यात्पदत्रयम् । ततो जलादहङ्कारे पञ्चाष्टकसमाश्रयात् ॥२१३॥ पदानि पञ्च धीमूलपुंरागाख्ये त्रये त्रयम् । एकं त्वशुद्धवित्कालद्वये चैकं नियामके ॥२१४॥ कलामायाद्वये चैकं पदमुक्तमिह क्रमात् । विद्येश्वरसदाशक्तिशिवेषु पदपञ्चकम् ॥२१५॥ एकोनविंशतिः सेयं पदानां स्यात्परापरा । सार्धं चैकं चैकं सार्धं द्वे द्वे शशी दृगथ युग्मम् ॥२१६॥ त्राणि दृगब्धिश्चन्द्रः श्रुतिः शशी पञ्च विधुमहश्चन्द्राः । एकान्नविंशतौ स्यादक्षरसंख्या पदेष्वियं देव्याः ॥२१७॥ हल्द्वययुतवसुचित्रगुपरिसंख्यातस्ववर्णायाः । मूलान्तं सार्धवर्णं स्यान्मायान्तं वर्णमेककम् ॥२१८॥ शक्त्यन्तमेकमपरान्यासे विधिरुदीरितः । मायान्तं हल्ततः शक्तिपर्यन्ते स्वर उच्यते ॥२१९॥ निष्कले शिवतत्त्वे वै परो न्यासः परोदितः । परापरापदान्येव ह्यघोर्याद्यष्टकद्वये ॥२२०॥ मन्त्रास्तदनुसारेण तत्त्वेष्वेतद्द्वयं क्षिपेत् । पिण्डाक्षराणां सर्वेषां वर्णसंख्या विभेदतः ॥२२१॥ अव्यक्तान्तं स्वरे न्यस्या शेषं शेषेषु योजयेत् । बीजानि सर्वतत्त्वेषु व्याप्तृत्वेन प्रकल्पयेत् ॥२२२॥ पिण्डानां बीजवन्न्यासमन्ये तु प्रतिपेदिरे । अकृते वाथ शोध्यस्य न्यासे वस्तुबलात् स्थितेः ॥२२३॥ शोधकन्यासमात्रेण सर्वं शोध्यं विशुध्यति । श्रीमन्मृत्युञ्जयादौ च कथितं परमेष्ठिना ॥२२४॥ अधुना न्यासमात्रेण भूतशुद्धिः प्रजायते । देहशुद्ध्यर्थमप्येतत्तुल्यमेतेन वस्तुतः ॥२२५॥ अन्यप्रकरणोक्तं यद्युक्तं प्रकरणान्तरे । ज्ञापकत्वेन साक्षाद्वा तत्किं नान्यत्र गृह्यते ॥२२६॥ मालिनीमातृकाङ्गस्य न्यासो योऽर्चाविधौ पुरा । प्रोक्तः केवलसंशोद्धृमन्त्रन्यासे स एव तु ॥२२७॥ त्रिपदी द्वयोर्द्वयोः स्यात्प्रत्येकमथाष्टसु श्रुतिपदानि । दिक्चन्द्रचन्द्ररसरविशरशरदृग्दृङ्मृगाङ्कशशिगणने ॥२२८॥ अङ्गुलमाने देव्या अष्टादश वैभवेन पदमन्यत् । अपरं मानमिदं स्यात् केवलशोधकमनुन्यासे ॥२२९॥ तुर्यपदात्पदषट्के मानद्वितयं परापरपराख्यम् । द्वादशकं द्वादशकं तत्त्वोपरि पूर्ववत्त्वन्यत् ॥२३०॥ केवलशोधकमन्त्रन्यासाभिप्रायतो महादेवः । तत्त्वक्रमोदितमपि न्यासं पुनराह तद्विरुद्धमपि ॥२३१॥ निष्कले पदमेकार्णं यावत्त्रीणि तु पार्थिवे । इत्यादिना तत्त्वगतक्रमन्यास उदीरितः ॥२३२॥ पुनश्च मालिनीतन्त्रे वर्गविद्याविभेदतः । द्विधा पदानीत्युक्त्वाख्यन्न्यासमन्यादृशं विभुः ॥२३३॥ एकैकं द्व्यङ्गुलं ज्ञेयं तत्र पूर्वं पदत्रयम् । अष्टाङ्गुलानि चत्वारि दशाङ्गुलमतः परम् ॥२३४॥ द्व्यङ्गुले द्वे पदे चान्ये षडङ्गुलमतः परम् । द्वादशाङ्गुलमन्यच्च द्वेऽन्ये पञ्चाङ्गुले पृथक् ॥२३५॥ पदद्वयं चतुष्पर्व तथान्ये द्वे द्विपर्वणी । एवं परापरादेव्याः स्वतन्त्रो न्यास उच्यते ॥२३६॥ विद्याद्वयं शिष्यतनौ व्याप्तृत्वेनैव योजयेत् । इति दर्शयितुं नास्य पृथङ्न्यासं न्यरूपयत् ॥२३७॥ एवं शोधकमन्त्रस्य न्यासे तद्रश्मियोगतः । पाशजालं विलीयेत तद्ध्यानबलतो गुरोः ॥२३८॥ शोध्यतत्त्वे समस्तानां योनीनां तुल्यकालतः । जननाद्भोगतः कर्मक्षये स्यादपवृक्तता ॥२३९॥ देहैस्तावद्भिरस्याणोश्चित्रं भोक्तुरपि स्फुटम् । मनोऽनुसन्धिर्नो विश्वसंयोगप्रविभागवत् ॥२४०॥ नियत्या मनसो देहमात्रे वृत्तिस्ततः परम् । नानुसन्धा यतः सैकस्वान्तयुक्ताक्षकल्पिता ॥२४१॥ प्रदेशवृत्ति च ज्ञानमात्मनस्तत्र तत्र तत् । भोग्यज्ञानं नान्यदेहेष्वनुसन्धानमर्हति ॥२४२॥ यदा तु मनसस्तस्य देहवृत्तेरपि ध्रुवम् । योगमन्त्रक्रियादेः स्याद्वैमल्यं तद्विदा तदा ॥२४३॥ यथामलं मनो दूरस्थितमप्याशु पश्यति । तथा प्रत्ययदीक्षायां तत्तद्भुवनदर्शनम् ॥२४४॥ जननादिवियुक्तां तु यदा दीक्षां चिकीर्षति । तदास्मादुद्धरामीति युक्तमूहप्रकल्पनम् ॥२४५॥ यदा शोध्यं विना शोद्धृन्यासस्तत्रापि मन्त्रतः । जननादिक्रमं कुर्यात्तत्त्वसंश्लेषवर्जितम् ॥२४६॥ एकाकिशोद्धृन्यासे च जननादिविवर्जने । तच्छोद्धृसंपुटं नाम केवलं परिकल्पयेत् ॥२४७॥ द्रव्ययोगेन दीक्षायां तिलाज्याक्षततण्डुलम् । तत्तन्मन्त्रेण जुहुयाज्जन्मयोगवियोगयोः ॥२४८॥ यदा विज्ञानदीक्षां तु कुर्याच्छिष्यं तदा भृशम् । तन्मन्त्रसंजल्पबलात् पश्येदा चाविकल्पकात् ॥२४९॥ विकल्पः किल संजल्पमयो यत्स विमर्शकः । मन्त्रात्मासौ विमर्शश्च शुद्धोऽपाशवतात्मकः ॥२५०॥ नित्यश्चानादिवरदशिवाभेदोपकल्पितः । तद्योगाद्दैशिकस्यापि विकल्पः शिवतां व्रजेत् ॥२५१॥ श्रीसारशास्त्रे तदिदं परमेशेन भाषितम् । अर्थस्य प्रतिपत्तिर्या ग्राह्यग्राहकरूपिणी ॥२५२॥ सा एव मन्त्रशक्तिस्तु वितता मन्त्रसन्ततौ । परामर्शस्वभावेत्थं मन्त्रशक्तिरुदाहृता ॥२५३॥ परामर्शो द्विधा शुद्धाशुद्धत्वान्मन्त्रभेदकः । उक्तं श्रीपौष्करेऽन्ये च ब्रह्मविष्ण्वादयो ̕ण्डगाः ॥२५४॥ प्राधानिकाः साञ्जनास्ते सात्त्वराजसतामसाः । तैरशुद्धपरामर्शात्तन्मयीभावितो गुरुः ॥२५५॥ वैष्णवादिः पशुः प्रोक्तो न योग्यः पतिशासने । ये मन्त्राः शुद्धमार्गस्थाः शिवभट्टारकादयः ॥२५६॥ श्रीमन्मतङ्गादिदृशा तन्मयो हि गुरुः शिवः । ननु स्वतन्त्रसंजल्पयोगादस्तु विमर्शिता ॥२५७॥ प्राक्कुतः स विमर्शाच्चेत्कुतः सो ̕पि निरूपणे । आद्यस्तथाविकल्पत्वप्रदः स्यादुपदेष्टृतः ॥२५८॥ यः संक्रान्तो ̕भिजल्पः स्यात्तस्याप्यन्योपदेष्टृतः । पूर्वपूर्वक्रमादित्थं य एवादिगुरोः पुरा ॥२५९॥ संजल्पो ह्यभिसंक्रान्तः सोऽद्याप्यस्तीति गृह्यताम् । यस्तथाविधसंजल्पबलात्कोऽपि स्वतन्त्रकः ॥२६०॥ विमर्शः कल्प्यते सो ̕पि तदात्मैव सुनिश्चितः । घटकुम्भ इतीत्थं वा यदि भेदो निरूप्यते ॥२६१॥ सोऽप्यन्यकल्पनादायी ह्यनादृत्यः प्रयत्नतः । पणायते करोतीति विकल्पस्योचितौ स्फुटम् ॥२६२॥ करपाण्यभिजल्पौ तौ संकीर्येतां कथं किल । शब्दाच्छब्दान्तरे तेन व्युत्पत्तिर्व्यवधानतः ॥२६३॥ व्यवहारात्तु सा साक्षाच्चित्रोपाख्याविमर्शिनी । तद्विमर्शोदयः प्राच्यस्वविमर्शमयः स्फुरेत् ॥२६४॥ यावद्बालस्य संवित्तिरकृत्रिमविमर्शने । तेन तन्मन्त्रशब्दार्थविशेषोत्थं विकल्पनम् ॥२६५॥ शब्दान्तरोत्थाद्भेदेन पश्यता मन्त्र आदृतः । यच्चापि बीजपिण्डादेरुक्तं प्राग्बोधरूपकम् ॥२६६॥ तत्तस्यैव कुतोऽन्यस्य तत्कस्मादन्यकल्पना । एतदर्थं गुरोर्यत्नाल्लक्षणे तत्र तत्र तत् ॥२६७॥ लक्षणं कथितं ह्येष मन्त्रतन्त्रविशारदः । तेन मन्त्रार्थसंबोधे मन्त्रवार्तिकमादरात् ॥२६८॥ ऊहापोहप्रयोगं वा सर्वथा गुरुराचरेत् । मन्त्रार्थविदभावे तु सर्वथा मन्त्रतन्मयम् ॥२६९॥ गुरुं कुर्यात् तदभ्यासात्तत्संकल्पमयो ह्यसौ । तत्समानाभिसंजल्पो यदा मन्त्रार्थभावनात् ॥२७०॥ गुरोर्भवेत्तदा सर्वसाम्ये को भेद उच्यताम् । अंशेनाप्यथ वैषम्ये न ततो ̕र्थक्रिया हि सा ॥२७१॥ गोमयात्कीटतः कीट इत्येवं न्यायतो यदा । संजल्पान्तरतोऽप्यर्थक्रियां तामेव पश्यति ॥२७२॥ तदैष सत्यसंजल्पः शिव एवेति कथ्यते । स यद्वक्ति तदेव स्यान्मन्त्रो भोगापवर्गदः ॥२७३॥ नैषो ̕भिनवगुप्तस्य पक्षो मन्त्रार्पितात्मनः । योऽर्थक्रियामाह भिन्नां कीटयोरपि तादृशोः ॥२७४॥ मन्त्रार्पितमनाः किंचिद्वदन्यत्तु विषं हरेत् । तन्मन्त्र एव शब्दः स परं तत्र घटादिवत् ॥२७५॥ कान्तासंभोगसंजल्पसुन्दरः कामुकः सदा । तत्संस्कृतोऽप्यन्यदेष कुर्वन्स्वात्मनि तृप्यति ॥२७६॥ तथा तन्मन्त्रसंजल्पभावितो ̕न्यदपि ब्रुवन् । अनिच्छुरपि तद्रूपस्तथा कार्यकरो ध्रुवम् ॥२७७॥ विकल्पयन्नप्येकार्थं यतोऽन्यदपि पश्यति । विषापहारिमन्त्रादीत्युक्तं श्रीपूर्वशासने ॥२७८॥ यदि वा विषनाशेऽपि हेतुभेदाद्विचित्रता । धात्वाप्यायादिकानन्तकार्यभेदाद्भविष्यति ॥२७९॥ तदेवं मन्त्रसंजल्पविकल्पाभ्यासयोगतः । भाव्यवस्तुस्फुटीभावः संजल्पह्रासयोगतः ॥२८०॥ वस्त्वेव भावयत्येष न संजल्पमिमं पुनः । गृह्णाति भासनोपायं भाते तत्र तु तेन किम् ॥२८१॥ एवं संजल्पनिर्ह्रासे सुपरिस्फुटतात्मकम् । अकृत्त्रिमविमर्शात्म स्फुरेद्वस्त्वविकल्पकम् ॥२८२॥ निर्विकल्पा च सा संविद्यद्यथा पश्यति स्फुटम् । तत्तथैव तथात्मत्वाद्वस्तुनोऽपि बहिःस्थितेः ॥२८३॥ विशेषतस्त्वमायीयशिवताभेदशालिनः । मोक्षेऽभ्युपायः संजल्पो बन्धमोक्षौ ततः किल ॥२८४॥ विकल्पेऽपि गुरोः सम्यगभिन्नशिवताजुषः । अविकल्पकपर्यन्तप्रतीक्षा नोपयुज्यते ॥२८५॥ तद्विमर्शस्वभावा हि सा वाच्या मन्त्रदेवता । महासंवित्समासन्नेत्युक्तं श्रीगमशासने ॥२८६॥ निकटस्था यथा राज्ञामन्येषां साधयन्त्यलम् । सिद्धिं राजोपगां शीघ्रमेवं मन्त्रादयः पराम् ॥२८७॥ उक्ताभिप्रायगर्भं तदुक्तं श्रीमालिनीमते । मन्त्राणां लक्षणं कस्मादित्युक्ते मुनिभिः किल ॥२८८॥ योगमेकत्वमिच्छन्ति वस्तुनोऽन्येन वस्तुना । तद्वस्तु ज्ञेयमित्युक्तं हेयत्वादिप्रसिद्धये ॥२८९॥ तत्प्रसिद्ध्यै शिवेनोक्तं ज्ञानं यदुपवर्णितम् । सबीजयोगसंसिद्ध्यै मन्त्रलक्षणमप्यलम् ॥२९०॥ न चाधिकारिता दीक्षां विना योगे ̕स्ति शाङ्करे । क्रियाज्ञानविभेदेन सा च द्वेधा निगद्यते ॥२९१॥ द्विविधा सा प्रकर्तव्या तेन चैतदुदाहृतम् । नच योगाधिकारित्वमेकमेवानया भवेत् ॥२९२॥ अपि मन्त्राधिकारित्वं मुक्तिश्च शिवदीक्षया । अनेनैतदपि प्रोक्तं योगी तत्त्वैक्यसिद्धये ॥२९३॥ मन्त्रमेवाश्रयेन्मूलं निर्विकल्पान्तमादृतः । मन्त्राभ्यासेन भोगं वा मोक्षं वापि प्रसाधयन् ॥२९४॥ तत्राधिकारितालब्ध्यै दीक्षां गृह्णीत दैशिकात् । तेन मन्त्रज्ञानयोगबलाद्यद्यत्प्रसाधयेत् ॥२९५॥ तत्स्यादस्यान्यतत्त्वे ̕पि युक्तस्य गुरुणा शिशोः । दीक्षा ह्यस्योपयुज्येत संस्क्रियायां स संस्कृतः ॥२९६॥ स्वबलेनैव भोगं वा मोक्षं वा लभते बुधः । तेन विज्ञानयोगादिबली प्राक् समयी भवन् ॥२९७॥ पुत्रको वा न तावान्स्यादपितु स्वबलोचितः । यस्तु विज्ञानयोगादिवन्ध्यः सो ̕न्धो यथा पथि ॥२९८॥ दैशिकायत्त एव स्याद्भोगे मुक्तौ च सर्वथा । दीक्षा च केवला ज्ञानं विनापि निजमान्तरम् ॥२९९॥ मोचिकैवेति कथितं युक्त्या चागमतः पुरा । यस्तु दीक्षाकृतामेवापेक्ष्य योजनिकां शिशुः ॥३००॥ स्फुटीभूत्यै तदुचितं ज्ञानं योगमथाश्रितः । सो ̕पि यत्रैव युक्तः स्यात्तन्मयत्वं प्रपद्यते ॥३०१॥ गुरुदीक्षामन्त्रशास्त्राधीनसर्वस्थितिस्ततः । दुष्टानामेव सर्वेषां भूतभव्यभविष्यताम् ॥३०२॥ कर्मणां शोधनं कार्यं बुभुक्षोर्न शुभात्मनाम् । यः पुनर्लौकिकं भोगं राज्यस्वर्गादिकं शिशुः ॥३०३॥ त्यक्त्वा लोकोत्तरं भोगमीप्सुस्तस्य शुभेष्वपि । तत्र द्रव्यमयीं दीक्षां कुर्वन्नाज्यतिलादिकैः ॥३०४॥ कर्मास्य शोधयामीति जुहुयाद्दैशिकोत्तमः । ज्ञानमय्यां तु दीक्षायां तद्विशुद्ध्यति सन्धितः ॥३०५॥ गुरोः स्वसंविद्रूढस्य बलात्तत्प्रक्षयो भवेत् । यदास्याशुभकर्माणि शुद्धानि स्युस्तदा शुभम् ॥३०६॥ स्वतारतम्याश्रयणादध्वमध्ये प्रसूतिदम् । शुभपाकक्रमोपात्तफलभोगसमाप्तितः ॥३०७॥ यत्रैष योजितस्तत्स्थो भाविकर्मक्षये कृते । भाविनां चाद्यदेहस्थदेहान्तरविभेदिनाम् ॥३०८॥ अशुभांशविशुद्धौ स्याद्भोगस्यैवानुपक्षयः । भुञ्जानस्यास्य सततं भोगान्मायालयान्ततः ॥३०९॥ न दुःखफलदं देहाद्यध्वमध्ये ̕पि किंचन । ततो मायालये भुक्तसमस्तसुखभोगकः ॥३१०॥ निष्कले सकले वैति लयं योजनिकाबलात् । इति प्रमेयं कथितं दीक्षा काले गुरोर्यथा ॥३११॥
|
|
|
