|
|
|
|
|
|
Tantraloka by Abhinavagupta
In Sanscrito:
CAP.1 - CAP.2 - CAP.3 - CAP.4 - CAP.5 - CAP.6 - CAP.7 - CAP.8 - CAP.9 - CAP.10 CAP.11 - CAP.12 - CAP.13 - CAP.14 - CAP.15 - CAP.16 - CAP.17 - CAP.18 - CAP.19 - CAP.20 CAP.21 - CAP.22 - CAP.23 - CAP.24 - CAP.25 - CAP.26 - CAP.27 - CAP.28 - CAP.29 - CAP.30 CAP.31 - CAP.32 - CAP.33 - CAP.34 - CAP.35 - CAP.36 - CAP.37 - Testo translitterato
TANTRALOKA SANSCRITO
अथ श्रीतन्त्रालोके दशममाह्निकम्
उच्यते त्रिकशास्त्रेकरहस्यं तत्त्वभेदनम् ॥१॥ तेषाममीषां तत्त्वानां स्ववर्गेष्वनुगामिनाम् । भेदान्तरमपि प्रोक्तं शास्त्रेऽत्र श्रीत्रिकाभिधे ॥२॥ शक्तिमच्छक्तिभेदेन धराद्यं मूलपश्चिमम् । भिद्यते पञ्चदशधा स्वरूपेण सहानरात् ॥३॥ कलान्तं भेदयुग्घीनं रुद्रवत्प्रलयाकलः । तद्वन्माया च नवधा ज्ञाकलाः सप्तधा पुनः ॥४॥ मन्त्रास्तदीशाः पाञ्चध्ये मन्त्रेशपतयस्त्रिधा । शिवो न भिद्यते स्वैकप्रकाशघनचिन्मयः ॥५॥ शिवो मन्त्रमहेशेशमन्त्रा अकलयुक्कली । शक्तिमन्तः सप्त तथा शक्तयस्तच्चतुर्दश ॥६॥ स्वं स्वरूपं पञ्चदशं तद्भूः पञ्चदशात्मिका । तथाहि तिस्रो देवस्य शक्तयो वर्णिताः पुरा ॥७॥ ता एव मातृमामेयत्रैरूप्येण व्यवस्थिताः । परांशो मातृरूपोऽत्र प्रमाणांशः परापरः ॥८॥ मेयोऽपरः शक्तिमांश्च शक्तिः स्वं रूपमित्यदः । तत्र स्वरूपं भूमेर्यत्पृथग्जडमवस्थितम् ॥९॥ मातृमानाद्युपधिभिरसंजातोपरागकम् । सकलादिशिवान्तैस्तु मातृभिर्वेद्यतास्य या ॥१०॥ शक्तिमद्भिरनुद्भूतशक्तिभिः सप्त तद्भिदः । सकलादिशिवान्तानां शक्तिषूद्रेचितात्मसु ॥११॥ वेद्यताजनिताः सप्त भेदा इति चतुर्दश । सकलस्य प्रमाणांशो योऽसौ विद्याकलात्मकः ॥१२॥ सामान्यात्मा स शक्तित्वे गणितो नतु तद्भिदः । लयाकलस्य मानांशः स एव परमस्फुटः ॥१३॥ ज्ञानाकलस्य मानं तु गलद्विद्याकलावृति । अशुद्धविद्याकलनाध्वंससंस्कारसंगता ॥१४॥ प्रबुभुत्सुः शुद्धविद्या सन्त्राणां करणं भवेत् । प्रबुद्धा शुद्धविद्या तु तत्संस्कारेण संगता ॥१५॥ मानं मन्त्रेश्वराणां स्यात्तत्संस्कारविवर्जिता । मानं मन्त्रमहेशानां करणं शक्तिरुच्यते ॥१६॥ स्वातन्त्र्यमात्रसद्भावा या त्विच्छा शक्तिरैश्वरी । शिवस्य सैव करणं तया वेत्ति करोति च ॥१७॥ आ शिवात्सकलान्तं ये मातारः सप्त ते द्विधा । न्यग्भूतोद्रिक्तशक्तित्वात्तद्भेदो वेद्यभेदकः ॥१८॥ तथाहि वेद्यता नाम भावस्यैव निजं वपुः । चैत्रेण वेद्यं वेद्मीति किंह्यत्र प्रतिभासताम् ॥१९॥ ननु चैत्रीयविज्ञानमात्रमत्र प्रकाशते । वेद्यताख्यस्तु नो धर्मो भाति भावस्य नीलवत् ॥२०॥ वेद्यता च स्वभावेन धर्मो भावस्य चेत्ततः । सर्वान्प्रत्येव वेद्यः स्याद्धटनीलादिधर्मवत् ॥२१॥ अथ वेदकसंवित्तिबलाद्वेद्यत्वधर्मभाक् । भावस्तथापि दोषोऽसौ कुविन्दकृतवस्त्रवत् ॥२२॥ वेद्यताख्यस्तु यो धर्मः सो ̕वेद्यश्चेत्खपुष्पवत् । वेद्यश्चेदस्ति तत्रापि वेद्येतत्यनवस्थितिः ॥२३॥ ततो न किंचिद्वेद्यं स्यान्मूर्छितं तु जगद्भवेत् । ननु विज्ञात्रुपाध्यं शो पस्कृतं वपुरुच्यताम् ॥२४॥ भावस्यार्थप्रकाशात्म यथा ज्ञानमिदं त्वसत् । एकविज्ञातृवेद्यत्वे न ज्ञात्रन्तरवेद्यता ॥२५॥ समस्तज्ञातृवेद्यत्वे नैकविज्ञातृवेद्यता । तस्मान्न वेद्यता नाम भावधर्मो ̕स्ति कश्चन ॥२६॥ भावस्य वेद्यता सैव संविदो यः समुद्भवः । अर्थग्रहणरूपं हि यत्र विज्ञानमात्मनि ॥२७॥ समवैति प्रकाश्योऽर्थस्तं प्रत्येषैव वेद्यता । अत्र ब्रूमः पदार्थानां न धर्मो यदि वेद्यता ॥२८॥ अवेद्या एव ते संस्युर्ज्ञाने सत्यपि वर्णिते । यथाहि पृथुबुध्नादिरूपे कुम्भस्य सत्यपि ॥२९॥ अतदात्मा पटो नैति पृथुबुध्नादिरूपताम् । तथा सत्यपि विज्ञाने विज्ञातृसमवायिनि ॥३०॥ अवेद्यधर्मका भावाः कथं वेद्यत्वमाप्नुयुः । अनर्थः सुमहांश्चैष दृश्यतां वस्तु यत्स्वयम् ॥३१॥ प्रकाशात्म न तत्संविच्चाप्रकाशा तदाश्रयः । अप्रकाशो मनोदीपचक्षुरादि तथैव तत् ॥३२॥ किं तत्प्रकाशतां नाम सुप्ते जगति सर्वतः । ज्ञानस्यार्थप्रकाशत्वं ननु रूपं प्रदीपवत् ॥३३॥ अपूर्वमत्र विदितं नरीनृत्यामहे ततः । अर्थप्रकाशो ज्ञानस्य यद्रूपं तन्निरूप्यताम् ॥३४॥ अर्थः प्रकाशश्चेद्रूपमर्थो वा ज्ञानमेव वा । अथार्थस्य प्रकाशो यस्तद्रूपमिति भण्यते ॥३५॥ षष्ठी कर्तरि चेदुक्तो दोष एव दुरुद्धरः । अथ कर्मणि षष्ठ्येषा ण्यर्थस्तत्र हृदि स्थितः ॥३६॥ तथा चेदं दर्शयामः किं प्रकाशः प्रकाशते । अप्रकाशोऽपि नैवासौ तथापि च न किंचन ॥३७॥ तर्हि लोके कथं ण्यर्थः उच्यते चेतनस्थितौ । मुख्यो ण्यर्थस्य विषयो जडेषु त्वौपचारिकः ॥३८॥ तथाहि गन्तुं शक्तो ̕पि चैत्रोऽन्यायत्ततां गतेः । मन्वान एव वक्त्यस्मि गमितः स्वामिनेति हि ॥३९॥ स्वाम्यप्यस्य गतौ शक्तिं बुद्ध्वा स्वाधीनतां स्फुटम् । पश्यन्निवृत्तिमाशंक्य गमयामीति भाषते ॥४०॥ प्रेर्यप्रेरकयोरेवं मौलिकी ण्यर्थसंगतिः । तदभिप्रायतोऽन्योऽपि लोके व्यवहरेत्तथा ॥४१॥ शरं गमयतीत्यत्र पुनर्वेगाख्यसंस्क्रियाम् । विदधत्प्रेरकम्मन्य उपचारेण जायते ॥४२॥ वायुरद्रिं पातयतीत्यत्र द्वावपि तौ जडौ । द्रष्टृभिः प्रेरकप्रेर्यवपुषा परिकल्पितौ ॥४३॥ इत्थं जडेन संबन्धे न मुख्या ण्यर्थसंगतिः । आस्तामन्यत्र विततमेतद्विस्तरतो मया ॥४४॥ अर्थे प्रकाशना सेयमुपचारस्ततो भवेत् । अस्तु चेद्भासते तर्हि स एव पतदद्रिवत् ॥४५॥ उपचारे निमित्तेन केनापि किल भूयते । वायुः पातयतीत्यत्र निमित्तं तत्कृता क्रिया ॥४६॥ गिरौ येनैष संयोगनाशाद्भ्रंशं प्रपद्यते । इह तु ज्ञानमर्थस्य न किंचित्करमेव तत् ॥४७॥ उपचारः कथं नाम भवेत्सो ̕पि ह्यवस्तुसन् । अप्रकाशित एवार्थः प्रकाशत्वोपचारतः ॥४८॥ तादृगेव शिशुः किं हि दहत्यग्न्युपचारतः । शिशौ वह्न्युपचारे यद्बीजं तैक्ष्ण्यादि तच्च सत् ॥४९॥ प्रकाशत्वोपचारे तु किं बीजं यत्र सत्यता । सिद्धे हि चेतने युक्त उपचारः स हि स्फुटम् ॥५०॥ अध्यारोपात्मकः सोऽपि प्रतिसंधानजीवितः । न चाद्यापि किमप्यस्ति चेतनं ज्ञानमप्यदः ॥५१॥ अप्रकाशं तदन्येन तत्प्रकाशेऽप्ययं विधिः । ननु प्रदीपो रूपस्य प्रकाशः कथमीदृशम् ॥५२॥ अत्रापि न वहन्त्येताः किं नु युक्तिविकल्पनाः । यादृशा स्वेन रूपेण दीपो रूपं प्रकाशयेत् ॥५३॥ तादृशा स्वयमप्येष भाति ज्ञानं तु नो तथा । प्रदीपश्चैष भावानां प्रकाशत्वं ददा[धा]त्यलम् ॥५४॥ अन्यथा न प्रकाशेरन्नभेदे चेदृशो विधिः । तस्मात्प्रकाश एवायं पूर्वोक्तः परमः शिवः ॥५५॥ यथा यथा प्रकाशेत तत्तद्भाववपुः स्फुटम् । एवं च नीलता नाम यथा काचित्प्रकाशते ॥५६॥ तद्वच्चकास्ति वेद्यत्वं तच्च भावांशपृष्ठगम् । फलं प्रकटतार्थस्य संविद्वेति द्वयं ततः ॥५७॥ विपक्षतो रक्षितं च संधानं चापि तन्मिथः । तथाहि निभृतश्चौरश्चैत्रवेद्यमिति स्फुटम् ॥५८॥ बुद्ध्वा नादत्त एवाशु परीप्साविवशोऽपि सन् । सेयं पश्यति मां नेत्रत्रिभागेनेति सादरम् ॥५९॥ स्वं देहममृतेनेव सिक्तं पश्यति कामुकः । न चैतज्ज्ञानसंवित्तिमात्रं भावांशपृष्ठगम् ॥६०॥ अर्थक्रियाकरं तच्चेन्न धर्मः कोन्वसौ भवेत् । यच्चोक्तं वेद्यताधर्मा भावः सर्वानपि प्रति ॥६१॥ स्यादित्येतत्स्वपक्षघ्नं दुष्प्रयोगास्त्रवत्तव । अस्माकं तु स्वप्रकाशशिवतामात्रवादिनाम् ।६२॥ अन्यं प्रति चकास्तीति वच एव न विद्यते । सर्वान्प्रति च तन्नीलं स घटश्चेति यद्वचः ॥६३॥ तदप्यविदितप्रायं गृहीतं मुग्धबुद्धिभिः । नहि कालाग्निरुद्रीयकायावगतनीलिमा ॥६४॥ तव नीलः किं नु पीतो मैवं भून्नतु नीलकः । न कंचित्प्रति नीलो ̕सौ नीलो वा यं प्रति स्थितः ॥६५॥ तं प्रत्येव स वेद्यः स्यात्संकल्पद्वारको ̕न्ततः । यथा चार्थप्रकाशात्म ज्ञानं संगीर्यते त्वया ॥६६॥ तथा तज्ज्ञातृवेद्यत्वं भावीयं रूपमुच्यताम् । न च ज्ञातात्र नियतः कश्चिज्ज्ञाने यथा तव ॥६७॥ अर्थे ज्ञाता यदा यो यस्तद्वेद्यं वपुरुच्यताम् । तत्तद्विज्ञातृवेद्यत्वं सर्वान्प्रत्येव भासताम् ॥६८॥ इत्येवं चोदयन्मन्ये व्रजेद्बधिरधुर्यताम् । नह्यन्यं प्रति वै कंचिद्भाति सा वेद्यता तथा ॥६९॥ भावस्य रूपमित्युक्ते केयमस्थानवैधुरी । अनेन नीतिमार्गेण निर्मूलमपसारिता ॥७०॥ अनवस्था तथा ह्यन्यैर्नीलाद्यैः सदृशी न सा । वेद्यता किंतु धर्मो ̕सौ यद्योगात्सर्वधर्मवान् ॥७१॥ धर्मी वेद्यत्वमभ्येति स सत्तासमवायवत् । ब्रूषे यथा हि कुरुते सत्ता सत्यसतः सतः ॥७२॥ समवायोऽपि संश्लिष्टः श्लिष्टानश्लिष्टताजुषः । अन्त्यो विशेषो व्यावृत्तिरूपो व्यावृत्तिवर्जितान् ॥७३॥ व्यावृत्तान् श्वेतिमा शुक्लमशुक्लं गमनं तथा । तद्वन्नीलादिधर्मांशयुक्तो धर्मी स्वयं स्थितः ॥७४॥ अवेद्यो वेद्यतारूपाद्धर्माद्वेद्यत्वमागतः । वेद्यता भासमाना च स्वयं नीलादिधर्मवत् ॥७५॥ अप्रकाशा स्वप्रकाशाद्धर्मादेति प्रकाशताम् । प्रकाशे खलु विश्रान्तिं विश्वं श्रयति चेत्ततः ॥७६॥ नान्या काचिदपेक्षास्य कृतकृत्यस्य सर्वतः । यथा च शिवनाथेन स्वातन्त्र्याद्भास्यते भिदा ॥७७॥ नीलादिवत्तथैवायं वेद्यता धर्म उच्यते । एवं सिद्धं हि वेद्यत्वं भावधर्मोऽस्तु का घृणा ॥७८॥ इदं तु चिन्त्यं सकलपर्यन्तोक्तप्रमातृभिः । वेद्यत्वमेकरूपं स्याच्चातुर्दश्यमतः कुतः ॥७९॥ उच्यते परिपूर्णं चेद्भावीयं रूपमुच्यते । तद्विभुर्भैरवो देवो भगवानेव भण्यते ॥८०॥ अथ तन्निजमाहात्म्यकल्पितोंऽशांशिकाक्रमः । सह्यते किं कृतं तर्हि प्रोक्तकल्पनयानया ॥८१॥ अत एव यदा येन वपुषा भाति यद्यथा । तदा तथा तत्तद्रूपमित्येषोपनिषत्परा ॥८२॥ चैत्रेण वेद्यं जानामि द्वाभ्यां बहुभिरप्यथ । मन्त्रेण तन्महेशेन शिवेनोद्रिक्तशक्तिना ॥८३॥ अन्यादृशेन वेत्येवं भावो भाति यथा तथा । अर्थक्रियादिवैचित्र्यमभ्येत्यपरिसंख्यया ॥८४॥ तथा ह्येकाग्रसकलसामाजिकजनः खलु । नृत्तं गीतं सुधासारसागरत्वेन मन्यते ॥८५॥ तत एवोच्यते मल्लनटप्रेक्षोपदेशने । सर्वप्रमातृतादात्म्यं पूर्णरूपानुभावकम् ॥८६॥ तावन्मात्रार्थसंवित्तितुष्टाः प्रत्येकशो यदि । कः संभूय गुणस्तेषां प्रमात्रैक्यं भवेच्च किम् ॥८७॥ यदा तु तत्तद्वेद्यत्वधर्मसंदर्भगर्भितम् । तद्वस्तु शुष्कात्प्राग्रूपादन्यद्युक्तमिदं तदा ॥८८॥ शास्त्रेऽपि तत्तद्वेद्यत्वं विशिष्टार्थक्रियाकरम् । भूयसैव तथाच श्रीमालिनीविजयोत्तरे ॥८९॥ तथा षड्विधमध्वानमनेनाधिष्ठितं स्मरेत् । अधिष्ठानं हि देवेन यद्विश्वस्य प्रवेदनम् ॥९०॥ तदीशवेद्यत्वेनेत्थं ज्ञातं प्रकृतकार्यकृत् । एवं सिद्धं वेद्यताख्यो धर्मो भावस्य भासते ॥९१॥ तदनाभासयोगे तु स्वरूपमिति भण्यते । उपाधियोगिताशङ्कामपहस्तयतो ̕स्फुटम् ॥९२॥ स्वात्मनो येन वपुषा भात्यर्थस्तत्स्वकं वपुः । जानामि घटमित्यत्र वेद्यतानुपरागवान् ॥९३॥ घट एव स्वरूपेण भात इत्यपदिश्यते । ननु तत्र स्वयंवेद्यभावो मन्त्राद्यपेक्षया ॥९४॥ अपि चास्त्येव नन्वस्तु नतु सन्प्रतिभासते । अवेद्यमेव कालाग्निवपुर्मेरोः परा दिशः ॥९५॥ ममेति संविदि परं शुद्धं वस्तु प्रकाशते । भातत्वाद्वेद्यमपि तन्न वेद्यत्वेन भासनात् ॥९६॥ अवेद्यमेव भानं हि तथा कमनुयुञ्ज्महे । एवं पञ्चदशात्मेयं धरा तद्वज्जलादयः ॥९७॥ अव्यक्तान्ता यतोऽस्त्येषां सकलं प्रति वेद्यता । यत्तूच्यते कलाद्येन धरान्तेन समन्विताः ॥९८॥ सकला इति तत्कोशषट्कोद्रेकोपलक्षणम् । उद्भूताशुद्धचिद्रागकलादिरसकञ्चुकाः ॥९९॥ सकलालयसंज्ञास्तु न्यग्भूताखिलकञ्चुकाः । ज्ञानाकलास्तु ध्वस्तैतत्कञ्चुका इति निर्णयः ॥१००॥ तेन प्रधाने वेद्ये ̕पि पुमानुद्भूतकञ्चुकः । प्रमातास्त्येव सकलः पाञ्चदश्यमतः स्थितम् ॥१०१॥ पाञ्चदश्यं धराधन्तर्निविष्टे सकलेऽपि च । सकलान्तरमस्त्येव प्रमेयेऽत्रापि मातृ हि ॥१०२॥ स्थूलावृतादिसंकोचतदन्यव्याप्तृताजुषः । पीताद्याः स्थिरकम्प्रत्वाच्चतुर्दश धरादिषु ॥१०३॥ स्वरूपीभूतजडताः प्राणदेहपथे ततः । प्रमातृताजुषः प्रोक्ता धारणा विजयोत्तरे ॥१०४॥ यदा तु मेयता पुंसः कलान्तस्य प्रकल्प्यते । तदुद्भूतः कञ्चुकांशो मेयो नास्य प्रमातृता ॥१०५॥ अतः सकलसंज्ञस्य प्रमातृत्वं न विद्यते । त्रयोदशत्वं तच्छक्तिशक्तिमद्द्वयवर्जनात् ॥१०६॥ न्यग्भूतकञ्चुको माता युक्त[यत]स्तत्र लयाकलः । मायानिविष्टो विज्ञानाकलाद्याः प्राग्वदेव तु ॥१०७॥ मायातत्त्वे ज्ञेयरूपे कञ्चुकन्यग्भवोऽपि यः । सोऽपि मेयः कञ्चुकैक्यं यतो माया सुसूक्ष्मिका ॥१०८॥ विज्ञानाकल एवात्र ततो मातापकञ्चुकः । मायानिविष्टेऽप्यकले तथेत्येकादशात्मता ॥१०९॥ विज्ञानकेवले वेद्ये कञ्चुकध्वंससुस्थिते । उद्बुभूषुप्रबोधानां मन्त्राणामेव मातृता ॥११०॥ तेऽपि मन्त्रा यदा मेयास्तदा माता तदीश्वरः । स ह्युद्भवात्पूर्णबोधस्तस्मिन्प्राप्ते तु मेयताम् ॥१११॥ उद्भूतपूर्णरूपोऽसौ माता मन्त्रमहेश्वरः । तस्मिन्विज्ञेयतां प्राप्ते स्वप्रकाशः परः शिवः ॥११२॥ प्रमाता स्वकतादात्म्यभासिताखिलवेद्यकः । शिवः प्रमाता नो मेयो ह्यन्याधीनप्रकाशता ॥११३॥ मेयता सा न तत्रास्ति स्वप्रकाशो ह्यसौ प्रभुः । स्वप्रकाशेऽत्र कस्मिंश्चिदनभ्युपगते सति ॥११४॥ अप्रकाशात्प्रकाशत्वे ह्यनवस्था दुरुत्तरा । ततश्च सुप्तं विश्वं स्यान्न चैवं भासते हि तत् ॥११५॥ अन्याधीनप्रकाशं हि तद्भात्यन्यस्त्वसौ शिवः । इत्यस्य स्वप्रकाशत्वे किमन्यैर्युक्तिडम्बरैः ॥११६॥ मानानां हि परो जीवः स एवेत्युक्तमादितः । नन्वस्ति स्वप्रकाशे ̕पि शिवे वेद्यत्वमीदृशः ॥११७॥ उपदेशो[श्यो]पदेष्टृत्वव्यवहारोऽन्यथा कथम् । सत्यं स तु तथा सृष्टः परमेशेन वेद्यताम् ॥११८॥ नीतो मन्त्रमहेशादिकक्ष्यां समधिशाय्यते । तथाभूतश्च वेद्योऽसौ नानवच्छिन्नसंविदः ॥११९॥ पूर्णस्य वेद्यता युक्ता परस्परविरोधतः । तथा वेद्यस्वभावेऽपि वस्तुतो न शिवात्मताम् ॥१२०॥ को ̕पि भावः प्रोज्झतीति सत्यं तद्भावना फलेत् । श्रीपूर्वशास्त्रे तेनोक्तं शिवः साक्षान्न भिद्यते ॥१२१॥ साक्षात्पदेनायमर्थः समस्तः प्रस्फुटीकृतः । नन्वेकरूपतायुक्तः शिवस्तद्वशतो भवेत् ॥१२२॥ त्रिवेदतामन्त्रमहानाथे कात्र विवादिता । महेश्वरेशमन्त्राणां तथा केवलिनोर्द्वयोः ॥१२३॥ अनन्तभेदतैकैकं स्थिता सकलवत्किल । ततो लयाकले मेये प्रमातास्ति लयाकलः ॥१२४॥ अतस्त्रयोदशत्वं स्यादित्थं नैकादशात्मता । विज्ञानाकलवेद्यत्वेऽप्यन्यो ज्ञानाकलो भवेत् ॥१२५॥ माता तदेकादशता स्यान्नैव तु नवात्मता । एवं मन्त्रतदीशानां मन्त्रेशान्तरसंभवे ॥१२६॥ वेद्यत्वान्नव सप्त स्युः सप्त पञ्च तु ते कथम् । उच्यते सत्यमस्त्येषा कलना किंतु सुस्फुटः ॥१२७॥ यथात्र सकले भेदो न तथा त्वकलादिके । अनन्तावान्तरेदृक्षयोनिभेदवतः स्फुटम् ॥१२८॥ चतुर्दशविधस्यास्य सकलस्यास्ति भेदिता । लयाकले तु संस्कारमात्रात्सत्यप्यसौ भिदा ॥१२९॥ अकलेन विशेषाय सकलस्यैव युज्यते । विज्ञानकेवलादीनां तावत्यपि न वै भिदा ।१३०॥ शिवस्वाच्छन्द्यमात्रं तु भेदायैषां विजृम्भते । इत्याशयेन संपश्यन्विशेषं सकलादिह ॥१३१॥ लयाकलादौ नोवाच त्रायोदश्यादिकं विभुः । नन्वस्तु वेद्यता भावधर्मः किंतु लयाकलौ ॥१३२॥ मन्वाते नेह वै किंचित्तदपेक्षा त्वसौ कथम् । श्रूयतां संविदैकात्म्यतत्त्वे ̕स्मिन्संव्यवस्थिते ॥१३३॥ जडेऽपि चितिरस्त्येव भोत्स्यमाने तु का कथा । स्वबोधावसरे तावद्भोत्स्यते लयकेवली ॥१३४॥ द्विविधश्च प्रबोधोऽस्य मन्त्रत्वाय भवाय च । भावनादिबलादन्यवैष्णवादिनयोदितात् ॥१३५॥ यथास्वमाधरौत्तर्यविचित्रात्संस्कृतस्तथा । लीनः प्रबुद्धो मन्त्रत्वं तदीशत्वमथैति वा ॥१३६॥ स्वातन्त्र्यवर्जिता ये तु बलान्मोहवशीकृताः । लयाकलात्स्वसंस्कारात्प्रबुद्ध्यन्ते भवाय ते ॥१३७॥ ज्ञानाकलोऽपि मन्त्रेशमहेशत्वाय बुध्यते । मन्त्रादित्वाय वा जातु जातु संसृतयेऽपि वा ॥१३८॥ अवतारो हि विज्ञानियोगिभावेऽस्य भिद्यते । उक्तं च बोधयामास स सिसृक्षुर्जगत्प्रभुः ॥१३९॥ विज्ञानकेवलानष्टाविति श्रीपूर्वशासने । अतः प्रभोत्स्यमानत्वे यानयोर्बोधयोग्यता ॥१४०॥ तद्बलाद्वेद्यतायोग्यभावेनैवात्र वेद्यता । तथाहि गाढनिद्रेऽपि प्रियेऽनाशङ्कितागताम् ॥१४१॥ मां द्रक्ष्यतीति नाङ्गेषु स्वेषु मात्यभिसारिका । एवं शिवो ̕पि मनुते एतस्यैतत्प्रवेद्यताम् ॥१४२॥ यास्यतीति सृजामीति तदानीं योग्यतैव सा । वेद्यता तस्य भावस्य भोक्तृता तावती च सा ॥१४३॥ लयाकलस्य चित्रो हि भोगः केन विकल्प्यते । यथा यथा हि सम्वित्तिः स हि भोगः स्फुटो ̕स्फुटः ॥१४४॥ स्मृतियोग्योऽप्यन्यथा वा भोग्यभावं न तूज्झति । गाढनिद्राविमूढो ̕पि कान्तालिङ्गितविग्रहः ॥१४५॥ भोक्तैव भण्यते सो ̕पि मनुते भोक्तृतां पुरा । उत्प्रेक्षामात्रहीनो ̕पि कांचित्कुलवधूं पुरः ॥१४६॥ संभोक्ष्यमाणां दृष्ट्वैव रभसाद्याति संमदम् । तामेव दृष्ट्वा च तदा समानाशयभागपि ॥१४७॥ अन्यस्तथा न संवित्ते कमत्रोपलभामहे । लोके रूढमिदं दृष्टिरस्मिन्कारणमन्तरा ॥१४८॥ प्रसीदतीव मग्नेव निर्वातीवेतिवादिनि । इत्थं विस्तरतस्तत्त्वभेदोऽयं समुदाहृतः ॥१४९॥ शक्तिशक्तिमतां भेदादन्योन्यं तत्कृतेष्वपि । भेदेष्वन्योन्यतो भेदात्तथा तत्त्वान्तरैः सह ॥१५०॥ भेदोपभेदगणनां कर्वतो नावधिः क्वचित् । तत एव विचित्रोऽयं भुवनादिविधिः स्थितः ॥१५१॥ पार्थिवत्वे ̕पि नो साम्यं रुद्रवैष्णवलोकयोः । का कथान्यत्र तु भवेद्भोगे वापि स्वरूपके ॥१५२॥ स च नो विस्तरः साक्षाच्छक्यो यद्यपि भाषितुम् । तथापि मार्गमात्रेण कथ्यमानो विविच्यताम् ॥१५३॥ सप्तानां मातृशक्तीनामन्योन्यं भेदने सति । रूपमेकान्नपञ्चाशत्स्वरूपं चाधिकं ततः ॥१५४॥ सर्वं सर्वात्मकं यस्मात्तस्मात्सकलमातरि । लयाकलादिशक्तीनां संभवोऽस्त्येव तत्त्वतः ॥१५५॥ स त्वस्फुटोऽस्तु भेदांशं दातुं तावत्प्रभुर्भवेत् । तेषामपि च भेदानामन्योन्यं बहुभेदता ॥१५६॥ मुख्यानां भेदभेदानां जलाद्यैर्भेदने सति । मुख्यभेदप्रकारेण विधेरानन्त्यमुच्यते ॥१५७॥ सकलस्य समुद्भूताश्चक्षुरादिस्वशक्तयः । न्यग्भूताश्च प्रतन्वन्ति भेदान्तरमपि स्फुटम् ॥१५८॥ एवं लयाकलादीनां तत्संस्कारपदोदितात् । पाटवात्प्रक्षयाद्वापि भेदान्तरमुदीयते ॥१५९॥ न्यक्कृतां शक्तिमास्थायाप्युदासीनतया स्थितिम् । अनाविश्येव यद्वेत्ति तत्रान्या वेद्यता खलु ॥१६०॥ आविश्येव निमज्ज्येव विकास्येव विघूर्ण्य च । विदतो वेद्यतान्यैव भेदोऽत्रार्थक्रियोचितः ॥१६१॥ अन्यशक्तितिरोभावे कस्याश्चित्सुस्फुटोदये । भेदान्तरमपि ज्ञेयं वीणावादकदृष्टिवत् ॥१६२॥ तिरोभावोद्भवौ शक्तेः स्वशक्त्यन्तरतो ̕न्यतः । चेत्यमानादचेत्याद्वा तन्वाते बहुभेदताम् ॥१६३॥ एवमेतद्धरादीनां तत्त्वानां यावती दशा । काचिदस्ति घटाख्यापि तत्र संदर्शिता भिदः ॥१६४॥ अत्रापि वेद्यता नाम तादात्म्यं वेदकैः सह । ततः सकलवेद्योऽसौ घटः सकल एव हि ॥१६५॥ यावच्छिवैकवेद्योऽसौ शिव एवावभासते । तावदेकशरीरो हि बोधो भात्येव यावता ॥१६६॥ अधुनात्र समस्तस्य धरातत्त्वस्य दर्श्यते । सामस्त्य एवाभिहितं पाञ्चदश्यं पुरोदितम् ॥१६७॥ धरातत्त्वाविभेदेन यः प्रकाशः प्रकाशते । स एव शिवनाथोऽत्र पृथिवी ब्रह्म तन्मतम् ॥१६८॥ धरातत्त्वगताः सिद्धीर्वितरीतुं समुद्यतान् । प्रेरयन्ति शिवेच्छातो ये ते मन्त्रमहेश्वराः ॥१६९॥ प्रेर्यमाणास्तु मन्त्रेशा मन्त्रास्तद्वाचकाः स्फुटम् । धरातत्त्वगतं योगमभ्यस्य शिवविद्यया ॥१७०॥ न तु पाशवसांख्यीयवैष्णवादिद्वितादृशा । अप्राप्तध्रुवधामानो विज्ञानाकलताजुषः ॥१७१॥ तावत्तत्त्वोपभोगेन ये कल्पान्ते लयं गताः । सौषुप्तावस्थयोपेतास्तेऽत्र प्रलयकेवलाः ॥१७२॥ सौषुप्ते तत्त्वलीनत्वं स्फुटमेव हि लक्ष्यते । अन्यथा नियतस्वप्नसंदृष्टिर्जायते कुतः ॥१७३॥ सौषुप्तमपि चित्रं च स्वच्छास्वच्छादि भासते । अस्वाप्सं सुखमित्यादिस्मृतिवैचित्र्यदर्शनात् ॥१७४॥ यदैव स क्षणं सूक्ष्मं निद्रायैव प्रबुद्ध्यते । तदैव स्मृतिरेषेति नार्थजज्ञानजा स्मृतिः ॥१७५॥ तेन मूढैर्यदुच्येत प्रबुद्धस्यान्तरान्तरा । तूलिकादिसुखस्पर्शस्मृतिरेषेति तत्कुतः ॥१७६॥ माहाकर्मसमुल्लाससंमिश्रितमलाबिलाः । धराधिरोहिणो ज्ञेयाः सकला इह पुद्गलाः ॥१७७॥ अस्यैव सप्तकस्य स्वस्वव्यापारप्रकल्पने । प्रक्षोभो यस्तदेवोक्तं शक्तीनां सप्तकं स्फुटम् ॥१७८॥ शिवो ह्यच्युतचिद्रूपस्तिस्रस्तच्छक्तयस्तु याः । ताः स्वातन्त्र्यवशोपात्तग्रहीत्राकारतावशात् ॥१७९॥ त्रिधा मन्त्रावसानाः स्युरुदासीना इव स्थिताः । ग्राह्याकारोपरागात्तु ग्रहीत्राकारतावशात् ॥१८०॥ सकलान्तास्तु तास्तिस्र इच्छाज्ञानक्रिया मताः । सप्तधेत्थं प्रमातृत्वं तत्क्षोभो मानता तथा ॥१८१॥ यत्तु ग्रहीतृतारूपसंवित्संस्पर्शवर्जितम् । शुद्धं जडं तत्स्वरूपमित्थं विश्वं त्रिकात्मकम् ॥१८२॥ एवं जलाद्यपि वदेद्भेदैर्भिन्नं महामतिः । अनया तु दिशा प्रायः सर्वभेदेषु विद्यते ॥१८३॥ भेदो मन्त्रमहेशान्तेष्वेष पञ्चदशात्मकः । तथापि स्फुटताभावात्सन्नप्येष न चर्चितः ॥१८४॥ एतच्च सूत्रितं धात्रा श्रीपूर्वे यद्ब्रवीति हि । सव्यापाराधिपत्वेनेत्यादिना जाग्रदादिताम् ॥१८५॥ अभिन्नेऽपि शिवेऽन्तःस्थसूक्ष्मबोधानुसारतः । अधुना प्राणशक्तिस्थे तत्त्वजाले विविच्यते ॥१८६॥ भेदोऽयं पाञ्चदश्यादिर्यथा श्रीशंभुरादिशत् । समस्तेऽर्थेऽत्र निर्ग्राह्ये तुटयः षोडश क्षणाः ॥१८७॥ षट्त्रिंशदङ्गुले चारे सांशद्व्यङ्गुलकल्पिताः । तत्राद्यः परमाद्वैतो निर्विभागरसात्मकः ॥१८८॥ द्वितीयो ग्राहकोल्लासरूपः प्रतिविभाव्यते । अन्त्यस्तु ग्राह्यतादात्म्यात्स्वरूपीभावमागतः ॥१८९॥ प्रविभाव्यो न हि पृथगुपान्त्यो ग्राहकः क्षणः । तृतीयं क्षणमारभ्य क्षणषट्कं तु यत्स्थितम् ॥१९०॥ तन्निर्विकल्पं प्रोद्गच्छद्विकल्पाच्छादनात्मकम् । तदेव शिवरूपं हि परशक्त्यात्मकं विदुः ॥१९१॥ द्वितीयं मध्यमं षट्कं परापरपदात्मकम् । विकल्परूढिरप्येषा क्रमात्प्रस्फुटतां गता ॥१९२॥ षट्केऽत्र प्रथमे देव्यस्तिस्रः प्रोन्मेषवृत्तिताम् । निमेषवृत्तितां चाशु स्पृशन्त्यः षट्कतां गताः ॥१९३॥ एवं द्वितीयषट्केऽपि किं त्वत्र ग्राह्यवर्त्मना । उपरागपदं प्राप्य परापरतया स्थिताः ॥१९४॥ आद्येऽत्र षट्के ता देव्यः स्वातन्त्र्योल्लासमात्रतः । जिघृक्षितेऽप्युपाधौ स्युः पररूपादविच्युताः ॥१९५॥ अस्ति चातिशयः कश्चित्तासामप्युत्तरोत्तरम् । यो विवेकधनैर्धीरैः स्फुटीकृत्यापि दर्श्यते ॥१९६॥ केचित्त्वेकां तुटिं ग्राह्ये चैकामपि ग्रहीतरि । तादात्म्येन विनिक्षिप्य सप्तकं सप्तकं विदुः ॥१९७॥ तदस्यां सूक्ष्मसंवित्तौ कलनाय समुद्यताः । संवेदयन्ते यद्रूपं तत्र किं वाग्विकत्थनैः ॥१९८॥ एवं धरादिमूलान्तं प्रक्रिया प्राणगामिनी । गुरुपर्वक्रमात्प्रोक्ता भेदे पञ्चदशात्मके ॥१९९॥ क्रमात्तु भेदन्यूनत्वे न्यूनता स्यात्तुटिष्वपि । तस्यां ह्रासो विकल्पस्य स्फुटता चाविकल्पिनः ॥२००॥ यथा हि चिरदुःखार्तः पश्चादात्तसुखस्थितिः । विस्मरत्येव तद्दुःखं सुखविश्रान्तिवर्त्मना ॥२०१॥ तथा गतविकल्पे ̕पि रूढाः संवेदने जनाः । विकल्पविश्रान्तिबलात्तां सत्तां नाभिमन्वते ॥२०२॥ विकल्पनिर्ह्रासवशेन याति विकल्पवन्ध्या परमार्थसत्या । संवित्स्वरूपप्रकटत्वमित्थं तत्रावधाने यततां सुबुद्धिः ॥२०३॥ ग्राह्यग्राहकसंवित्तौ संबन्धे सावधानता । इयं सा तत्र तत्रोक्ता सर्वकामदुघा यतः ॥२०४॥ एवं द्वयं द्वयं यावन्न्यूनीभवति भेदगम् । तावत्तुटिद्वयं याति न्यूनतां क्रमशः स्फुटम् ॥२०५॥ अत एव शिवावेशे द्वितुटिः परिगीयते । एका तु सा तुटिस्तत्र पूर्णा शुद्धैव केवलम् ॥२०६॥ द्वितीया शिव(शक्ति)रूपैव सर्वज्ञानक्रियात्मिका । तस्यामवहितो योगी किं न वेत्ति करोति वा ॥२०७॥ तथा चोक्तं कल्लटेन श्रीमता तुटिपातगः । लाभः सर्वज्ञकर्तृत्वे तुटेः पातोऽपरा तुटिः ॥२०८॥ आद्यायां तु तुटौ सर्वं सर्वतः पूर्णमेकताम् । गतं किं तत्र वेद्यं वा कार्यं वा व्यपदेशभाक् ॥२०९॥ अतो भेदसमुल्लासकलां प्राथमिकीं बुधाः । चिन्वन्ति प्रतिभां देवीं सर्वज्ञत्वादिसिद्धये ॥२१०॥ सैव शक्तिः शिवस्योक्ता तृतीयादितुटिष्वथ । मन्त्रादि(धि)नाथतच्छक्तिमन्त्रेशाद्याः क्रमोदिताः ॥२११॥ तासु संदधतश्चित्तमवधानैकधर्मकम् । तत्तत्सिद्धिसमावेशः स्वयमेवोपजायते ॥२१२॥ अत एव यथा भेदबहुत्वं दूरता तथा । संवित्तौ तुटिबाहुल्यादक्षार्थासंनिकर्षवत् ॥२१३॥ यथा यथा हि न्यूनत्वं तुटीनां ह्रासतो भिदः । तथा तथातिनैकट्यं संविदः स्याच्छिवावधि ॥२१४॥ शिवतत्त्वमतः प्रोक्तमन्तिकं सर्वतोऽमुतः । अत एव प्रयत्नोऽयं तत्प्रवेशे न विद्यते ॥२१५॥ यथा यथा हि दूरत्वं यत्नयोगस्तथा तथा । भावनाकरणादीनां शिवे निरवकाशताम् ॥२१६॥ अत एव हि मन्यन्ते संप्रदायधना जनाः । तथा हि दृश्यतां लोको घटादेर्वेदने यथा ॥२१७॥ प्रयत्नवानिवाभाति तथा किं सुखवेदने । आन्तरत्वमिदं प्राहुः संविन्नैकट्यशालिताम् ॥२१८॥ तां च चिद्रूपतोन्मेषं बाह्यत्वं तन्निमेषताम् । भविनां त्वन्तिकोऽप्येवं न भातीत्यतिदूरता ॥२१९॥ दूरे ̕पि ह्यन्तिकीभूते भानं स्यात्त्वत्र तत्कथम् । न च बीजाङ्कुरलतादलपुष्पफलादिवत् ॥२२०॥ क्रमिकेयं भवेत्संवित्सूतस्तत्र किलाङ्कुरः । बीजाल्लता त्वङ्कुरान्नो बीजादिह सर्वतः ॥२२१॥ संवित्तत्त्वं भासमानं परिपूर्णं हि सर्वतः । सर्वस्य कारणं प्रोक्तं सर्वत्रैवोदितं यतः ॥२२२॥ तत एव घटेऽप्येषा प्राणवृत्तिर्यदि स्फुरेत् । विश्राम्येच्चाशु तत्रैव शिवबीजे लयं व्रजेत् ॥२२३॥ न तु क्रमिकता काचिच्छिवात्मत्वे कदाचन । अन्यन्मन्त्रादि(धि)नाथादि कारणं तत्तु संनिधेः ॥२२४॥ शिवाभेदाच्च किं चाथ द्वैते नैकट्यवेदनात् । अनया च दिशा सर्व सर्वदा प्रविवेचयन् ॥२२५॥ भैरवायत एव द्राक् चिच्चक्रेश्वरतां गतः । स इत्थं प्राणगो भेदः खेचरीचक्रगोपितः ॥२२६॥ मया प्रकटितः श्रीमच्छाम्भवाज्ञानुवर्तिना । अत्रैवाध्वनि वेद्यत्वं प्राप्ते या संविदुद्भवेत् ॥२२७॥ तस्याः स्वकं यद्वैचित्र्यं तदवस्थापदाभिधम् । जाग्रत्स्वप्नः सुषुप्तं च तुर्यं च तदतीतकम् ॥२२८॥ इति पञ्च पदान्याहुरेकस्मिन्वेदके सति । तत्र यैषा धरातत्त्वाच्छिवान्ता तत्त्वपद्धतिः ॥२२९॥ तस्यामेकः प्रमाता चेदवश्यं जाग्रदादिकम् । तद्दर्श्यते शंभुनाथप्रसादाद्विदितं मया ॥२३०॥ यदधिष्ठेयमेवेह नाधिष्ठातृ कदाचन । संवेदनगतं वेद्यं तज्जाग्रत्समुदाहृतम् ॥२३१॥ चैत्रमैत्रादिभूतानि तत्त्वानि च धरादितः । अभिधाकरणीभूताः शब्दाः किं चाभिधा प्रमा ॥२३२॥ प्रमातृमेयतन्मानप्रमारूपं चतुष्टयम् । विश्वमेतदधिष्ठेयं यदा जाग्रत्तदा स्मृतम् ॥२३३॥ तथा हि भासते यत्तन्नीलमन्तः प्रवेदने । संकल्परूपे बाह्यस्य तदधिष्ठातृ बोधकम् ॥२३४॥ यत्तु बाह्यतया नीलं चकास्त्यस्य न विद्यते । कथंचिदप्यधिष्ठातृभावस्तज्जाग्रदुच्यते ॥२३५॥ तत्र चैत्रे भासमाने यो देहांशः स कथ्यते । अबुद्धो यस्तु मानांशः स बुद्धो मितिकारकः ॥२३६॥ प्रबुद्धः सुप्रबुद्धश्च प्रमामात्रेति च क्रमः । चातुर्विध्यं हि पिण्डस्थनाम्नि जाग्रति कीर्तितम् ॥२३७॥ जाग्रदादि चतुष्कं हि प्रत्येकमिह विद्यते । जाग्रज्जाग्रदबुद्धं तज्जाग्रत्स्वप्नस्तु बुद्धता ॥२३८॥ इत्यादि तुर्यातीतं तु सर्वगत्वात्पृथक्कुतः । उक्तं च पिण्डगं जाग्रदबुद्धं बुद्धमेव च ॥२३९॥ प्रबुद्धं सुप्रबुद्धं च चतुर्विधमिदं स्मृतम् । मेयभूमिरियं मुख्या जाग्रदाख्यान्यदन्तरा ॥२४०॥ भूततत्त्वाभिधानानां योंऽशो ̕धिष्ठेय उच्यते । पिण्डस्थमिति तं प्राहुरिति श्रीमालिनीमते ॥२४१॥ लौकिकी जाग्रदित्येषा संज्ञा पिण्डस्थमित्यपि । योगिनां योगसिद्ध्यर्थं संज्ञेयं परिभाष्यते ॥२४२॥ अधिष्ठेयसमापत्तिमध्यासीनस्य योगिनः । तादात्म्यं किल पिण्डस्थं मितं पिण्डं हि पिण्डितम् ॥२४३॥ प्रसंख्यानैकरूढानां ज्ञानिनां तु तदुच्यते । सर्वतोभद्रमापूर्णं सर्वतो वेद्यसत्तया ॥२४४॥ सर्वसत्तासमापूर्ण विश्वं पश्येद्यतो यतः । ज्ञानी ततस्ततः संवित्तत्वमस्य प्रकाशते ॥२४५॥ लोकयोगप्रसंख्यानत्रैरूप्यवशतः किल । नामानि त्रीणि भण्यन्ते स्वप्नादिष्वप्ययं विधिः ॥२४६॥ यत्त्वधिष्ठानकरणभावमध्यास्य वर्तते । वेद्यं सत्पूर्वकथितं भूततत्त्वाभिधामयम् ॥२४७॥ तत्स्वप्नो मुख्यतो ज्ञेयं तच्च वैकल्पिके पथि । वैकल्पिकपथारूढवेद्यसाम्यावभासनात् ॥२४८॥ लोकरूढोऽप्यसौ स्वप्नः साम्यं चाबाह्यरूपता । उत्प्रेक्षास्वप्नसंकल्पस्मृत्युन्मादादिदृष्टिषु ॥२४९॥ विस्पष्टं यद्वेद्यजातं जाग्रन्मुख्यतयैव तत् । यत्तु तत्राप्यविस्पष्टं स्पष्टाधिष्ठातृ भासते ॥२५०॥ विकल्पान्तरगं वेद्यं तत्स्वप्नपदमुच्यते । तदैव तस्य वेत्त्येव स्वयमेव ह्यबाह्यताम् ॥२५१॥ प्रमात्रन्तरसाधारभावहान्यस्थिरात्मते । तत्रापि चातुर्विध्यं तत् प्राग्दिशैव प्रकल्पयेत् ॥२५२॥ गतागतं सुविक्षिप्तं संगतं सुसमाहितम् । अत्रापि पूर्ववन्नाम लौकिकं स्वप्न इत्यदः ॥२५३॥ बाह्याभिमतभावानां स्वापो ह्यग्रहणं मतम् । सर्वाध्वनः पदं प्राणः संकल्पोऽवगमात्मकः ॥२५४॥ पदं च तत्समापत्ति पदस्थं योगिनो विदुः । वेद्यसत्तां बहिर्भूतामनपेक्ष्यैव सर्वतः ॥२५५॥ वेद्ये स्वातन्त्र्यभाग् ज्ञानं स्वप्नं व्याप्तितया भजेत् । मानभूमिरियं मुख्या स्वप्नो ह्यामर्शनात्मकः ॥२५६॥ वेद्यच्छायोऽवभासो हि मेये ̕धिष्ठानमुच्यते । यत्त्वधिष्ठातृभूतादेः पूर्वोक्तस्य वपुर्ध्रुवम् ॥२५७॥ बीजं विश्वस्य तत्तूष्णींभूतं सौषुप्तमुच्यते । अनुभूतौ विकल्पे च यो ̕सौ द्रष्टा स एव हि ॥२५८॥ न भावग्रहणं तेन सुष्ठु सुप्तत्वमुच्यते । तत्साम्याल्लौकिकीं निद्रां सुषुप्तं मन्वते बुधाः ॥२५९॥ बीजभावो ̕थाग्रहणं साम्यं तूष्णींस्वभावता । मुख्या मातृदशा सेयं सुषुप्ताख्या निगद्यते ॥२६०॥ रूपकत्वाच्च रूपं तत्तादात्म्यं योगिनः पुनः । रूपस्थं तत्समापत्त्यौदासीन्यं रूपिणां विदुः ॥२६१॥ प्रसंख्यानवतः कापि वेद्यसंकोचनात्र यत् । नास्ति तेन महाव्याप्तिरियं तदनुसारतः ॥२६२॥ उदासीनस्य तस्यापि वेद्यं येन चतुर्विधम् । भूतादि तदुपाध्युत्थमत्र भेदचतुष्टयम् ॥२६३॥ उदितं विपुलं शान्तं सुप्रसन्नमथापरम् । यत्तु प्रमात्मकं रूपं प्रमातुरुपरि स्थितम् ॥२६४॥ पूर्णतागमनौन्मुख्यमौदासीन्यात्परिच्युतिः । तत्तुर्यमुच्यते शक्तिसमावेशो ह्यसौ मतः ॥२६५॥ सा संवित्स्वप्रकाशा तु कैश्चिदुक्ता प्रमेयतः । मानान्मातुश्च भिन्नैव तदर्थं त्रितयं यतः ॥२६६॥ मेयं माने मातरि तत् सो ̕पि तस्यां मितौ स्फुटम् । विश्राम्यतीति सैवैषा देवी विश्वैकजीवितम् ॥२६७॥ रूपं दृशाहमित्यंशत्रयमुत्तीर्य वर्तते । द्वारमात्राश्रितोपाया पश्यामीत्यनुपायिका ॥२६८॥ प्रमातृता स्वतन्त्रत्वरूपा सेयं प्रकाशते । संवित्तुरीयरूपैवं प्रकाशात्मा स्वयं च सा ॥२६९॥ तत्समावेशतादात्म्ये मातृत्वं भवति स्फुटम् । तत्समावेशोपरागान्मानत्वं मेयता पुनः ॥२७०॥ तत्समावेशनैकट्यात्त्रयं तत्तदनुग्रहात् । वेद्यादिभेदगलनादुक्ता सेयमनामया ॥२७१॥ मात्राद्यनुग्रहादा(धा)नात्सव्यापारेति भण्यते । जाग्रदाद्यपि देवस्य शक्तित्वेन व्यवस्थितम् ॥२७२॥ अपरं परापरं च द्विधा तत्सा परा त्वियम् । रूपकत्वादुदासीनाच्च्युतेयं पूर्णतोन्मुखी ॥२७३॥ दशा तस्यां समापत्ती रूपातीतं तु योगिनः । पूर्णतौन्मुख्ययोगित्वाद्विश्वं पश्यति तन्मयः ॥२७४॥ प्रसंख्याता प्रचयतस्तेनेयं प्रचयो मता । नैतस्यामपरा तुर्यदशा संभाव्यते किल ॥२७५॥ संविन्न किल वेद्या सा वित्त्वेनैव हि भासते । जाग्रदाद्यास्तु संभाव्यास्तिस्रोऽस्याः प्राग्दशा यतः ॥२७६॥ त्रितयानुग्रहात्सेयं तेनोक्ता त्रिकशासने । मनोन्मनमनन्तं च सर्वार्थमिति भेदतः ॥२७७॥ यत्तु पूर्णानवच्छिन्नवपुरानन्दनिर्भरम् । तुर्यातीतं तु तत्प्राहुस्तदेव परमं पदम् ॥२७८॥ नात्र योगस्य सद्भावो भावनादेरभावतः । अप्रमेयेऽपरिच्छिन्ने स्वतन्त्रे भाव्यता कुतः ॥२७९॥ योगाद्यभावतस्तेन नामास्मिन्नादिशद्विभुः । प्रसंख्यानबलात्त्वेतद्रूपं पूर्णत्वयोगतः ॥२८०॥ अनुत्तरादिह प्रोक्तं महाप्रचयसंज्ञितम् । पूर्णत्वादेव भेदानामस्यां संभावना न हि ॥२८१॥ तन्निरासाय नैतस्यां भेद उक्तो विशेषणम् । सततोदितमित्येतत्सर्वव्यापित्वसूचकम् ॥२८२॥ न ह्येक एव भवति भेदः क्वचन कश्चन । तुर्यातीते भेद एकः सततोदित इत्ययम् ॥२८३॥ मूढवादस्तेन सिद्धमविभेदित्वमस्य तु । श्रीपूर्वशास्त्रे तेनोक्तं पदस्थमपरं विदुः ॥२८४॥ मन्त्रास्तत्पतयः सेशा रूपस्थमिति कीर्त्यते । रूपातीतं परा शक्तिः सव्यापाराप्यनामया ॥२८५॥ निष्प्रपञ्चो निराभासः शुद्धः स्वात्मन्यवस्थितः । सर्वातीतः शिवो ज्ञेयो यं विदित्वा विमुच्यते ॥२८६॥ इति श्रीसुमतिप्रज्ञाचन्द्रिकाशान्ततामसः । श्रीशंभुनाथः सद्भावं जाग्रदादौ न्यरूपयत् ॥२८७॥ अन्ये तु कथयन्त्येषां भङ्गीमन्यादृशीं श्रिताः । यद्रूपं जाग्रदादीनां तदिदानीं निरूप्यते ॥२८८॥ तत्राक्षवृत्तिमाश्रित्य बाह्याकारग्रहो हि यः । तज्जाग्रत्स्फुटमासीनमनुबन्धि पुनः पुनः ॥२८९॥ आत्मसंकल्पनिर्माणं स्वप्नो जाग्रद्विपर्ययः । लयाकलस्य भोगो ̕सौ मलकर्मवशान्नतु ॥२९०॥ स्थिरीभवेन्निशाभावात्सुप्तं सौख्याद्यवेदने । ज्ञानाकलस्य मलतः केवलाद्भोगमात्रतः ॥२९१॥ भेदवन्तः स्वतो ̕भिन्नाश्चिकीर्ष्यन्ते जडाजडाः । तुर्ये तत्र स्थिता मन्त्रतन्नाथाधीश्वरास्त्रयः ॥२९२॥ यावद्भैरवबोधान्तःप्रवेशनसहिष्णवः । भावा विगलदात्मीयसाराः स्वयमभेदिनः ॥२९३॥ तुर्यातीतपदे संस्युरिति पञ्चदशात्मके । यस्य यद्यत्स्फुटं रूपं तज्जाग्रदिति मन्यताम् ॥२९४॥ यदेवास्थिरमाभाति सपूर्वं स्वप्न ईदृशः । अस्फुटं तु यदाभाति सुप्तं तत्तत्पुरो ̕पि यत् ॥२९५॥ त्रयस्यास्यानुसंधिस्तु यद्वशादुपजायते । स्रक्सूत्रकल्पं तत्तुर्यं सर्वभेदेषु गृह्यताम् ॥२९६॥ यत्त्वद्वैतभरोल्लासद्राविताशेषभेदकम् । तुर्यातीतं तु तत्प्राहुरित्थं सर्वत्र योजयेत् ॥२९७॥ लयाकले तु स्वं रूपं जाग्रत्तत्पूर्ववृत्ति तु । स्वप्नादीति क्रमं सर्वं सर्वत्रानुसरेद्बुधः ॥२९८॥ एकत्रापि प्रभौ पूर्णे चित्तुर्यातीतमुच्यते । आनन्दस्तुर्यमिच्छैव बीजभूमिः सुषुप्तता ॥२९९॥ ज्ञानशक्तिः स्वप्न उक्तः क्रियाशक्तिस्तु जागृतिः । न चैवमुपचारः स्यात्सर्वं तत्रैव वस्तुतः ॥३००॥ न चेन्न क्वापि मुख्यत्वं नोपचारो ̕पि तत्क्वचित् । एतच्छ्रीपूर्वशास्त्रे च स्फुटमुक्तं महेशिना ॥३०१॥ तत्र स्वरूपं शक्तिश्च सकलश्चेति तत्त्रयम् । इति जाग्रदवस्थेयं भेदे पञ्चदशात्मके ॥३०२॥ अकलौ स्वप्नसौषुप्ते तुर्यं मन्त्रादिवर्गभाक् । तुर्यातीतं शक्तिशंभू त्रयोदशाभिधे पुनः ॥३०३॥ स्वरूपं जाग्रदन्यत्तु प्राग्वत्प्रलयकेवले । स्वं जाग्रत्स्वप्नसुप्ते द्वे तुर्याद्यत्र च पूर्ववत् ॥३०४॥ विज्ञानाकलभेदेऽपि स्वं मन्त्रा मन्त्रनायकाः । तदीशाः शक्तिशंभ्वित्थं पञ्च स्युर्जाग्रदादयः ॥३०५॥ सप्तभेदे तु मन्त्राख्ये स्वं मन्त्रेशा महेश्वराः । शक्तिः शंभुश्च पञ्चोक्ता अवस्था जाग्रदादयः ॥३०६॥ स्वरूपं मन्त्रमाहेशी शक्तिर्मन्त्रमहेश्वरः । शक्तिः शंभुरिमाः पञ्च मन्त्रेशे पञ्चभेदके ॥३०७॥ स्वं क्रिया ज्ञानमिच्छा च शंभुरत्र च पञ्चमी । महेशभेदे त्रिविधे जाग्रदादि निरूपितम् ॥३०८॥ व्यापारादाधिपत्याच्च तद्धान्या प्रेरकत्वतः । इच्छानिवृत्तेः स्वस्थत्वाच्छिव एको ̕पि पञ्चधा ॥३०९॥ इत्येष दर्शितोऽस्माभिस्तत्त्वाध्वा विस्तरादथ ॥ |
|
|
