|
|
|
|
|
|
Tantraloka by Abhinavagupta
In Sanscrito:
CAP.1 - CAP.2 - CAP.3 - CAP.4 - CAP.5 - CAP.6 - CAP.7 - CAP.8 - CAP.9 - CAP.10 CAP.11 - CAP.12 - CAP.13 - CAP.14 - CAP.15 - CAP.16 - CAP.17 - CAP.18 - CAP.19 - CAP.20 CAP.21 - CAP.22 - CAP.23 - CAP.24 - CAP.25 - CAP.26 - CAP.27 - CAP.28 - CAP.29 - CAP.30 CAP.31 - CAP.32 - CAP.33 - CAP.34 - CAP.35 - CAP.36 - CAP.37 - Testo translitterato
TANTRALOKA SANSCRITO
अथ श्रीतन्त्रालोके षष्ठममाह्निकम्
स्थानप्रकल्पाख्यतया स्फुटस्तु बाह्योऽभ्युपायः प्रविविच्यतेऽथ ॥१॥ स्थानभेदस्त्रिधा प्रोक्तः प्राणे देहे बहिस्तथा । प्राणश्च पञ्चधा देहे द्विधा बाह्यान्तरत्वतः ॥२॥ मण्डलं स्थण्डिलं पात्रमक्षसूत्रं सपुस्तकम् । लिङ्गं तूरं पटः पुस्तं प्रतिमा मूर्तिरेव च ॥३॥ इत्येकादशधा बाह्यं पुनस्तद्बहुधा भवेत् । तत्र प्राणाश्रयं तावद्विधानमुपदिश्यते ॥४॥ अध्वा समस्त एवायं षड्विधोऽप्यतिविस्तृतः । यो वक्ष्यते स एकत्र प्राणे तावत्प्रतिष्ठितः ॥५॥ अध्वनः कलनं यत्तत्क्रमाक्रमतया स्थितम् । क्रमाक्रमौ हि चित्रैककलना भावगोचरे ॥६॥ क्रमाक्रमात्मा कालश्च परः संविदि वर्तते । काली नाम परा शक्तिः सैव देवस्य गीयते ॥७॥ सैव संविद्बहिः स्वात्मगर्भीभूतौ क्रमाक्रमौ । स्फुटयन्ती प्ररोहण प्राणवृत्तिरिति स्थिता ॥८॥ संविन्मात्रं हि यच्छुद्धं प्रकाशपरमार्थकम् । तन्मेयमात्मनः प्रोज्झ्य विविक्तं भासते नभः ॥९॥ तदेव शून्यरूपत्वं संविदः परिगीयते । नेति नेति विमर्शेन योगिनां सा परा दशा ॥१०॥ स एव खात्मा मेये ̕स्मिन्भेदिते स्वीक्रियोन्मुखः । पतन्समुच्छलत्त्वेन प्राणस्पन्दोर्मिसंज्ञितः ॥११॥ तेनाहुः किल संवित्प्राक्प्राणे परिणता तथा । अन्तःकरणतत्त्वस्य वायुराश्रयतां गतः ॥१२॥ इयं सा प्राणनाशक्तिरान्तरोद्योगदोहदा । स्पन्दः स्फुरत्ता विश्रान्तिर्जीवो हृत्प्रतिभा मता ॥१३॥ सा प्राणवृत्तिः प्राणाद्यै रूपैः पञ्चभिरात्मसात् । देहं यत्कुरुते संवित्पूर्णस्तेनैष भासते ॥१४॥ प्राणनावृत्तितादात्म्यसंवित्खचितदेहजाम् । चेष्टां पश्यन्त्यतो मुग्धा नास्त्यन्यदिति मन्वते ॥१५॥ तामेव बालमूर्खस्त्रीप्रायवेदितृसंश्रिताम् । मतिं प्रमाणीकुर्वन्तश्चार्वाकास्तत्त्वदर्शिनः ॥१६॥ तेषां तथा भावना चद्दार्ढ्यमेति निरन्तरम् । तद्देहभङ्गे सुप्ताः स्युरातादृग्वासनाक्षयात् ॥१७॥ तद्वासनाक्षये त्वेषामक्षीणं वासनान्तरम् । बुद्धं कुतश्चित्संसूते विचित्रां फलसम्पदम् ॥१८॥ अदार्ढ्यशङ्कनात्प्राच्यवासनातादवस्थ्यतः । अन्यकर्तव्यशैथिल्यात्संभाव्यानुशयत्वतः ॥१९॥ अतद्रूढान्यजनताकर्तव्यपरिलोपनात् । नास्तिक्यवासनामाहुः पापात्पापीयसीमिमाम् ॥२०॥ अलमप्रस्तुतेनाथ प्रकृतं प्रविविच्यते । यावान्समस्त एवायमध्वा प्राणे प्रतिष्ठितः ॥२१॥ द्विधा च सोऽध्वा क्रियया मूर्त्या च प्रविभज्यते । प्राण एव शिखा श्रीमत्त्रिशिरस्युदिता हि सा ॥२२॥ बद्धा यागादिकाले तुं निष्कलत्वाच्छिवात्मिका । यतोऽहोरात्रमध्येऽस्याश्चतुर्विंशतिधा गतिः ॥२३॥ प्राणविक्षेपरन्ध्राख्यशतैश्चित्रफलप्रदा । क्षपा शशी तथापानो नाद एकत्र तिष्ठति ॥२४॥ जीवादित्यो न चोद्गच्छेत्तुट्यर्धं सान्ध्यमीदृशम् । ऊर्ध्ववक्त्रो रविश्चन्द्रो ̕धोमुखो वह्निरन्तरे ॥२५॥ माध्याह्निकी मोक्षदा स्याद्व्योममध्यस्थितो रविः । अनस्तमितसारो हि जन्तुचक्रप्रबोधकः ॥२६॥ बिन्दुः प्राणो ह्यहश्चैव रविरेकत्र तिष्ठति । महासन्ध्या तृतीया तु सुप्रशान्तात्मिका स्थिता ॥२७॥ एवं बद्धा शिखा यत्र तत्तत्फलनियोजिका । अतः संविदि सर्वोऽयमध्वा विश्रम्य तिष्ठति ॥२८॥ अमूर्तायाः सर्वगत्वान्निष्क्रियायाश्च संविदः । मूर्तिक्रियाभासनं यत्स एवाध्वा महेशितुः ॥२९॥ अध्वा क्रमेण यातव्ये पदे संप्राप्तिकारणम् । द्वैतिनां भोग्यभावात्तु प्रबुद्धानां यतोऽद्यते ॥३०॥ इह सर्वत्र शब्दानामन्वर्थं चर्चयेद्यतः । उक्तं श्रीमन्निशाचारे संज्ञात्र त्रिविधा मता ॥३१॥ नैमित्तिकी प्रसिद्धा च तथान्या पारिभाषिकी । पूर्वत्वे वा प्रधानं स्यात्तत्रान्तर्भावयेत्ततः ॥३२॥ अतो ̕ध्वशब्दस्योक्तेयं निरुक्तिर्नोदितापि चेत् । क्वचित्स्वबुद्ध्या साप्यूह्या कियल्लेख्यं हि पुस्तके ॥३३॥ तत्र क्रियाभासनं यत्सो ̕ध्वा कालाह्व उच्यते । वर्णमन्त्रपदाभिख्यमत्रास्तेऽध्वत्रयं स्फुटम् ॥३४॥ यस्तु मूर्त्यवभासांशः स देशाध्वा निगद्यते । कलातत्त्वपुराभिख्यमन्तर्भूतमिह त्रयम् ॥३५॥ त्रिकद्वयेऽत्र प्रत्येकं स्थूलं सूक्ष्मं परं वपुः । यतो ̕स्ति तेन सर्वोऽयमध्वा षड्विध उच्यते ॥३६॥ षड्विधादध्वनः प्राच्यं यदेतत्त्रितयं पुनः । एष एव स कालाध्वा प्राणे स्पष्टं प्रतिष्ठितः ॥३७॥ तत्तवमध्यस्थितात्कालादन्योऽयं काल उच्यते । एष कालो हि देवस्य विश्वाभासनकारिणी ॥३८॥ क्रियाशक्तिः समस्तानां तत्त्वानां च परं वपुः । एतदीश्वरतत्त्वं तच्छिवस्य वपुरुच्यते ॥३९॥ उद्रिक्ताभोगकार्यात्मविश्वैकात्म्यमिदं यतः । एतदीश्वररूपत्वं परमात्मनि यत्किल ॥४०॥ तत्प्रमातरि मायीये कालतत्त्वं निगद्यते । शिवादिशुद्धविद्यान्तं यच्छिवस्य स्वकं वपुः ॥४१॥ तदेव पुंसो मायादिरागान्तं कञ्चुकीभवेत् । अनाश्रितं यतो माया कलाविद्ये सदाशिवः ॥४२॥ ईश्वरः कालनियती सद्विद्या राग उच्यते । अनाश्रितः शून्यमाता बुद्धिमाता सदाशिवः ॥४३॥ ईश्वरः प्राणमाता च विद्या देहप्रमातृता । अनाश्रयो हि शून्यत्वं ज्ञानमेव हि बुद्धिता ॥४४॥ विश्वात्मता च प्राणत्वं देहे वेद्यैकतानता । तेन प्राणपथे विश्वाकलनेयं विराजते ॥४५॥ येन रूपेण तद्वच्मः सद्भिस्तदवधीयताम् । द्वादशान्तावधावस्मिन्देहे यद्यपि सर्वतः ॥४६॥ ओतप्रोतात्मकः प्राणस्तथापीत्थं न सुस्फुटः । यत्नो जीवनमात्रात्मा तत्परश्च द्विधा मतः ॥४७॥ संवेद्यश्चाप्यसंवेद्यो द्विधेत्थं भिद्यते पुनः । स्फुटास्फुटत्वाद्द्वैविध्यं प्रत्येकं परिभावयेत् ॥४८॥ संवेद्यजीवनाभिख्यप्रयत्नस्पन्दसुन्दरः । प्राणः कन्दात्प्रभृत्येव तथाप्यत्र न सुस्फुटः ॥४९॥ कन्दाधारात्प्रभृत्येव व्यवस्था तेन कथ्यते । स्वच्छन्दशास्त्रे नाडीनां वाय्वाधारतया स्फुटम् ॥५०॥ तत्रापि तु प्रयत्नोऽसौ न संवेद्यतया स्थितः । वेद्ययत्नात्तु हृदयात्प्राणचारो विभज्यते ॥५१॥ प्रभोः शिवस्य या शक्तिर्वामा ज्येष्ठा च रौद्रिका । सतदन्यतमावात्मप्राणौ यत्नविधायिनौ ॥५२॥ प्रभुशक्तिः क्वचिन्मुख्या यथाङ्गमरुदीरणे । आत्मशक्तिः क्वचित्कन्दसंकोचस्पन्दने यथा ॥५३॥ प्राणशक्तिः क्वचित्प्राणचारे हार्दे यथा स्फुटम् । त्रयं द्वयं वा मुख्यं स्याद्योगिनामवधानिनाम् ॥५४॥ अवधानाददृष्टांशाद्बलवत्त्वादथेरणात् । विपर्ययोऽपि प्राणात्मशक्तीनां मुख्यतां प्रति ॥५५॥ वामा संसारिणामीशा प्रभुशक्तिर्विधायिनी । ज्येष्ठा तु सुप्रबुद्धानां बुभुत्सूनां च रौद्रिका ॥५६॥ वामा संसारवमना ज्येष्ठा शिवमयी यतः । द्रावयित्री रुजां रौद्री रोद्ध्री चाखिलकर्मणाम् ॥५७॥ सृष्ट्यादितत्त्वमज्ञात्वा न मुक्तो नापि मोचयेत् । उक्तं च श्रीयोगचारे मोक्षः सर्वप्रकाशनात् ॥५८॥ उत्पत्तिस्थितिसंहारान् ये न जानन्ति योगिनः । न मुक्तास्ते तदज्ञानबन्धनैकाधिवासिताः ॥५९॥ सृष्ट्यादयश्च ते सर्वे कालाधीना न संशयः । स च प्राणात्मकस्तस्मादुच्चारः कथ्यते स्फुटः ॥६०॥ हृदयात्प्राणचारश्च नासिक्यद्वादशान्ततः । षट्त्रिंशदङ्गुलो जन्तोः सर्वस्य स्वाङ्गुलक्रमात् ॥६१॥ क्षोदिष्ठे वा महिष्ठे वा देहे तादृश एव हि । वीर्यमोजो बलं स्पन्दः प्राणचारः समं ततः ॥६२॥ षट्त्रिंशदङ्गुले चारे यद्गमागमयुग्मकम् । नालिकातिथिमासाब्दतत्सङ्घ्रोऽत्र स्फुटं स्थितः ॥६३॥ तुटिः सपादाङ्गुलयुक्प्राणस्ताः षोडशोच्छ्वसन्। निःश्वसंश्चात्र चषकः सपञ्चांशेऽङ्गुलेऽङ्गुले ॥६४॥ श्वासप्रश्वासयोर्नाली प्रोक्ताहोरात्र उच्यते । नवाङ्गुलाम्बुधितुटौ प्रहरास्ते ̕ब्धयो दिनम् ॥६५॥ निर्गमेऽन्तर्निशेनेन्दू तयोः संध्ये तुटेर्दले । केतुः सूर्ये विधौ राहुर्भौमादेर्वारभागिनः ॥६६॥ प्रहरद्वयमन्येषां ग्रहाणामुदयोऽन्तरा । सिद्धिर्दवीयसी मोक्षो ̕भिचारः पारलौकिकी ॥६७॥ ऐहिकी दूरनैकट्यातिशया प्रहराष्टके । मध्याह्नमध्यनिशयोरभिजिन्मोक्षभोगदा ॥६८॥ नक्षत्राणां तदन्येषामुदयो मध्यतः क्रमात् । नागा लोकेशमूर्तीशा गणेशा जलतत्त्वतः ॥६९॥ प्रधानान्तं नायकाश्च विद्यातत्त्वाधिनायकाः । सकलाद्याश्च कण्ठ्योष्ठ्यपर्यन्ता भैरवास्तथा ॥७०॥ शक्तयः पारमेश्वर्यो वामशा वीरनायकाः । अष्टावष्टौ ये य इत्थं व्याप्यव्यापकताजुषः ॥७१॥ स्थूलसूक्ष्माः क्रमात्तेषामुदयः प्रहराष्टके । दिने क्रूराणि सौम्यानि रात्रौ कर्माण्यसंशयम् ॥७२॥ क्रूरता सौम्यता वाभिसन्धेरपि निरूपिता । दिनरात्रिक्षये मुक्तिः सा व्याप्तिध्यानयोगतः ॥७३॥ ते चोक्ताः परमेशेन श्रीमद्वीरावलीकुले । सितासितौ दीर्घह्रस्वौ धर्माधर्मौ दिनक्षपे ॥७४॥ क्षीयेते यदि तद्दीक्षा व्याप्त्या ध्यानेन योगतः । अहोरात्रः प्राणचारे कथितो मास उच्यते ॥७५॥ दिनं कृष्णो निशा शुक्लः पक्षौ कर्मसु पूर्ववत् । याः षोडशोक्तास्तिथयस्तासु ये पूर्वपश्चिमे ॥७६॥ तयोस्तु विश्रमोऽर्धेऽर्धे तिथ्यः पञ्चदशेतराः । सपादे द्व्यङ्गुले तिथ्या अहोरात्रो विभज्यते ॥७७॥ प्रकाशविश्रमवशात्तावेव हि दिनक्षपे । संवित्प्रतिक्षणं यस्मात्प्रकाशानन्दयोगिनी ॥७८॥ तौ क्लृप्तौ यावति तया तावत्येव दिनक्षपे । यावत्येव हि संवित्तिरुदितोदितसुस्फुटा ॥७९॥ तावानेव क्षणः कल्पो निमेषो वा तदस्त्वपि । यावानेवोदयो वित्तेर्वेद्यैकग्रहतत्परः ॥८०॥ तावदेवास्तमयनं वेदितृस्वात्मचर्वणम् । वेद्ये च बहिरन्तर्वा द्वये वाथ द्वयोज्झिते ॥८१॥ सर्वथा तन्मयीभूतिर्दिनं वेत्तृस्थता निशा । वेदिता वेद्यविश्रान्तो वेत्ता त्वन्तर्मुखस्थितिः ॥८२॥ पुरा विचारयन्पश्चात्सत्तामात्रस्वरूपकः । जाग्रद्वेदितृता स्वप्नो वेत्तृभावः पुरातनः ॥८३॥ परः सुप्तं क्षये रात्रिदिनयोस्तुर्यमद्वयम् । कदाचिद्वस्तुविश्रान्तिसाम्येनात्मनि चर्वणम् ॥८४॥ वेद्यवेदकसाम्यं तत् सा रात्रिदिनतुल्यता । वेद्ये विश्रान्तिरधिका दिनदैर्घ्याय तत्र तु ॥८५॥ न्यूना स्यात्स्वात्मविश्रान्तिर्विपरीते विपर्ययः । स्वात्मौत्सुक्ये प्रबुद्धे हि वेद्यविश्रान्तिरल्पिका ॥८६॥ इत्थमेव दिवारात्रिन्यूनाधिक्यक्रमं वदेत् । यथा देहेष्वहोरात्रन्यूनाधिक्यादि नो समम् ॥८७॥ तथा पुरेष्वपीत्येवं तद्विशेषेण नोदितम् । श्रीत्रैयम्बकसन्तानवितताम्बरभास्करः ॥८८॥ दिनरात्रिक्रमं मे श्रीशंभुरित्थमपप्रथत् । श्रीसन्तानगुरुस्त्वाह स्थानं बुद्धाप्रबुद्धयोः ॥८९॥ हृद आरभ्य यत्तेन रात्रिन्दिवविभाजनम् । तदसत्सितपक्षेऽन्तः प्रवेशोल्लासभागिनि ॥९०॥ अबुद्धस्थानमेवैतद्दिनत्वेन कथं भवेत् । अलं वानेन नेदं वा मम प्राङ्मतमत्सरः ॥९१॥ हेये तु दर्शिते शिष्याः सत्पथैकान्तदर्शिनः । व्याख्यातः कृष्णपक्षो य स्तत्र प्राणगतः शशी ॥९२॥ आप्यायनात्मनैकैकां कलां प्रतितिथि त्यजेत् । द्वादशान्तसमीपे तु यासौ पञ्चदशी तुटिः ॥९३॥ सामावस्यात्र स क्षीणश्चन्द्रः प्राणार्कमाविशेत् । उक्तं श्रीकामिकायां च नोर्ध्वेऽधः प्रकृतिः परा । अर्धार्धे क्रमते माया द्विखण्डा शिवरूपिणी ॥९४॥ चन्द्रसूर्यात्मना देहं पूरयेत्प्रविलापयेत् । अमृतं चन्द्ररूपेण द्विधा षोडशधा पुनः ॥९५॥ पिवन्ति च सुराः सर्वे दशपञ्च पराः कलाः । अमा शेषगुहान्तःस्थामावास्या विश्वतर्पिणी ॥९६॥ एवं कलाः पञ्चदश क्षीयन्ते शशिनः क्रमात् । आप्यायिन्यमृताब्रूपतादात्म्यात्षोडशी न तु ॥९७॥ तत्र पञ्चदशी यासौ तुटिः प्रक्षीणचन्द्रमाः । तदूर्ध्वगं यत्तुट्यर्धं पक्षसंधिः स कीर्तितः ॥९८॥ तस्माद्विश्रमतुट्यर्धादामावस्यं पुरादलम् । परं प्रातिपदं चार्धमिति संधिः स कल्प्यते ॥९९॥ तत्र प्रातिपदे तस्मिंस्तुट्यर्धार्धे पुरादलम् । आमावस्यं तिथिच्छेदात्कुर्यात्सूर्यग्रहं विशत् ॥१००॥ तत्रार्कमण्डले लीनः शशी स्रवति यन्मधु । तप्तत्वात्तत्पिबेदिन्दुसहभूः सिंहिकासुतः ॥१०१॥ अर्कः प्रमाणं सोमस्तु मेयं ज्ञानक्रियात्मकौ । राहुर्मायाप्रमाता स्यात्तदाच्छादनकोविदः ॥१०२॥ तत एव तमोरूपो विलापयितुमक्षमः । तत्संघट्टाद्वयोल्लासो मुख्यो माता विलापकः ॥१०३॥ अर्केन्दुराहुसंघट्टात् प्रमाणं वेद्यवेदकौ । अद्वयेन ततस्तेन पुण्य एष महाग्रहः ॥१०४॥ अमावस्यां विनाप्येष संघट्टश्चेन्महाग्रहः । यथार्के मेषगे राहावश्विनीस्थे ̕श्विनीदिने ॥१०५॥ आमावास्यं यदा त्वर्धं लीनं प्रातिपदे दले । प्रतिपच्च विशुद्धा स्यात्तन्मोक्षो दूरगे विधौ ॥१०६॥ ग्रासमोक्षान्तरे स्नानध्यानहोमजपादिकम् । लौकिकालौकिकं भूयःफलं स्यात्पारलौकिकम् ॥१०७॥ ग्रास्यग्रासकताक्षोभप्रक्षये क्षणमाविशन् । मोक्षभाग्ध्यानपूजादि कुर्वंश्चन्द्रार्कयोर्ग्रहे ॥१०८॥ तिथिच्छेद ऋणं कासो वृद्धिर्निःश्वसनं धनम् । अयत्नजं यत्नजं तु रेचनादथ रोधनात् ॥१०९॥ एवं प्राणे विशति चित्सूर्य इन्दुं सुधामयम् । एकैकध्येन बोधांशु कलया परिपूरयेत् ॥११०॥ क्रमसंपूरणाशालिशशाङ्कामृतसुन्दराः । तुट्यः पञ्चदशैताः स्युस्तिथयः सितपक्षगाः ॥१११॥ अन्त्यायां पूर्णमस्तुट्यां पूर्ववत्पक्षसन्धिता । इन्दुग्रहश्च प्रतिपत्सन्धौ पूर्वप्रवेशतः ॥११२॥ ऐहिकं ग्रहणे चात्र साधकानां महाफलम् । प्राग्वदन्यदयं मासः प्राणचारेऽब्द उच्यते ॥११३॥ षट्सु षट्स्वङ्गुलेष्वर्को हृदयान्मकरादिषु । तिष्ठन्माघाढिकं षट्कं कुर्यात्तच्चोत्तरायणम् ॥११४॥ संक्रान्तित्रितये वृत्ते भुक्ते चाष्टादशाङ्गुले । मेषं प्राप्ते रवौ पुण्यं विषुवत्पारलौकिकम् ॥११५॥ प्रवेशे तु तुलास्थे ̕र्के तदेव विषुवद्भवेत् । इह सिद्धिप्रदं चैतद्दक्षिणायनगं ततः ॥११६॥ गर्भता प्रोद्बुभूषिष्यद्भावश्चाथोद्बुभूषुता । उद्भविष्यत्त्वमुद्भूतिप्रारम्भोऽप्युद्भवस्थितिः ॥११७॥ जन्म सत्ता परिणतिर्वृद्धिर्ह्रासः क्षयः क्रमात् । मकरादीनि तेनात्र क्रिया सूते सदृक्फलम् ॥११८॥ आमुत्रिके झषः कुम्भो मन्त्रादेः पूर्वसेवने । चतुष्कं किल मीनाद्यमन्तिकं चोत्तरोत्तरम् ॥११९॥ प्रवेशे खलु तत्रैव शान्तिपुष्ट्यादिसुन्दरम् । कर्म स्यादैहिकं तच्च दूरदूरफलं क्रमात् ॥१२०॥ निर्गमे दिनवृद्धिः स्याद्विपरीते विपर्ययः । वर्षे ̕स्मिंस्तिथयः पञ्च प्रत्यङ्गुलमिति क्रमः ॥१२१॥ तत्राप्यहोरात्रविधिरिति सर्वं हि पूर्ववत् । प्राणीये वर्ष एतस्मिन्कार्तिकादिषु दक्षतः ॥१२२॥ पितामहान्तं रुद्राः स्युर्द्वादशाग्रेऽत्र भाविनः । प्राणे वर्षोदयः प्रोक्तो द्वादशाब्दोदयोऽधुना ॥१२३॥ खरसास्तिथ्य एकस्मिन्नेकस्मिन्नङ्गुले क्रमात् । द्वादशाब्दोदये ते च चैत्राद्या द्वादशोदिताः ॥१२४॥ चैत्रे मन्त्रोदितिः सोऽपि तालुन्युक्तोऽधुना पुनः । हृदि चैत्रोदितिस्तेन तत्र मन्त्रोदयोऽपि हि ॥१२५॥ प्रत्यङ्गुलं तिथीनां तु त्रिशते परिकल्पिते । सपञ्चांशाङ्गुलेऽब्दः स्यात्प्राणे षष्ट्यब्दता पुनः ॥१२६॥ शतानि षट् सहस्राणि चैकविंशतिरित्ययम् । विभागः प्राणगः षष्टिवर्षाहोरात्र उच्यते ॥१२७॥ प्रहराहर्निशामासऋत्वब्दरविषष्टिगः । यश्छेदस्तत्र यः सन्धिः स पुण्यो ध्यानपूजने ॥१२८॥ इति प्राणोदये योऽयं कालः शक्त्येकविग्रहः । विश्वात्मान्तःस्थितस्तस्य बाह्ये रूपं निरूप्यते ॥१२९॥ षट् प्राणाश्चषकस्तेषां षष्टिर्नाली च तास्तथा । तिथिस्तत्त्रिंशता मासस्ते द्वादश तु वत्सरः ॥१३०॥ अब्दं पित्र्यस्त्वहोरात्र उदग्दक्षिणतोऽयनात् । पितॄणां यत्स्वमानेन वर्षं तद्दिव्यमुच्यते ॥१३१॥ षष्ट्यधिकं च त्रिशतं वर्षाणामत्र मानुषम् । तच्च द्वादशभिर्हत्वा माससंख्यात्र लभ्यते ॥१३२॥ तां पुनस्त्रिंशता हत्वाहोरात्रकल्पना वदेत् । हत्वा तां चैकविंशत्या सहस्रैः षट्शतेन च ॥१३३॥ प्राणसंख्यां वदेत्तत्र षष्ट्याद्यब्दोदयं पुनः । उक्तं च गुरुभिः श्रीमद्रौरवादिस्ववृत्तिषु ॥१३४॥ देवानां यदहोरात्रं मानुषाणां स हायनः । शतत्रयेण षष्ट्या च नॄणां विबुधवत्सरः ॥१३५॥ श्रीमत्स्वच्छन्दशास्त्रे च तदेव मतमीक्ष्यते । पितॄणां तदहोरात्रमित्युपक्रम्य पृष्ठतः ॥१३६॥ एवं दैवस्त्वहोरात्र इति ह्यैक्योपसंहृतिः । तेन ये गुरवः श्रीमत्स्वच्छन्दोक्तिद्वयादितः ॥१३७॥ पित्र्यं वर्षं दिव्यदिनमूचुर्भ्रान्ता हि ते मुधा । दिव्यार्काब्दसहस्राणि युगेषु चतुरादितः ॥१३८॥ एकैकहान्या तावद्भिः शतैस्तेष्वष्ट संधयः । चतुर्युगैकसप्तत्या मन्वन्तस्ते चतुर्दश ॥१३९॥ ब्रह्मणो ̕हस्तत्र चेन्द्राः क्रमाद्यान्ति चतुर्दश । ब्रह्माहो ̕न्ते कालवह्नेर्ज्वाला योजनलक्षिणी ॥१४०॥ दग्ध्वा लोकत्रयं धूमात्त्वन्यत्प्रस्वापयेत्त्रयम् । निरयेभ्यः पुरा कालवह्नेर्व्यक्तिर्यतस्ततः ॥१४१॥ विभुरधःस्थितो ̕पीश इति श्रीरौरवं मतम् । ब्रह्मनिःश्वासनिर्धूते भस्मनि स्वेदवारिणा ॥१४२॥ तदीयेनाप्लुतं विश्वं तिष्ठेत्तावन्निशागमे । तस्मिन्निशावधौ सर्वे पुद्गलाः सूक्ष्मदेहगाः ॥१४३॥ अग्निवेगेरिता लोके जने स्युर्लयकेवलाः । कूष्माण्डहाटकाद्यास्तु क्रीडन्ति महदालये ॥१४४॥ निशाक्षये पुनः सृष्टिं कुरुते तामसादितः । स्वकवर्षशतान्तेऽस्य क्षयस्तद्वैष्णवं दिनम् ॥१४५॥ रात्रिश्च तावतीत्येवं विष्णुरुद्रशताभिधाः । क्रमात्स्वस्वशतान्तेषु नश्यन्त्यत्राण्डलोपतः ॥१४६॥ अबाद्यव्यक्ततत्त्वान्तेष्वित्थं वर्षशतं क्रमात् । दिनरात्रिविभागः स्यात् स्वस्वायुःशतमानतः ॥१४७॥ ब्रह्मणः प्रलयोल्लाससहस्रैस्तु रसाग्निभिः । अव्यक्तस्थेषु रुद्रेषु दिनं रात्रिश्च तावती ॥१४८॥ तदा श्रीकण्ठ एव स्यात्साक्षात्संहारकृत्प्रभुः । सर्वे रुद्रास्तथा मूले मायागर्भाधिकारिणः ॥१४९॥ अव्यक्ताख्ये ह्याविरिञ्चाच्छ्रीकण्ठेन सहासते । निवृत्ताधःस्थकर्मा हि ब्रह्मा तत्राधरे धियः ॥१५०॥ न भोक्ता ज्ञो ̕धिकारे तु वृत्त एव शिवीभवेत् । स एषोऽवान्तरलयस्तत्क्षये सृष्टिरुच्यते ॥१५१॥ सांख्यवेदादिसंसिद्धाञ्छ्रीकण्ठस्तदहर्मुखे । सृजत्येव पुनस्तेन न सम्यङ्मुक्तिरीदृशी ॥१५२॥ प्रधाने यदहोरात्रं तज्जं वर्षशतं विभोः । श्रीकण्ठस्यायुरेतच्च दिनं कञ्चुकवासिनाम् ॥१५३॥ तत्क्रमान्नियतिः कालो रागो विद्या कलेत्यमी । यान्त्यन्योन्यं लयं तेषामायुर्गाहनिकं दिनम् ॥१५४॥ तद्दिनप्रक्षये विश्वं मायायां प्रविलीयते । क्षीणायां निशि तावत्यां गहनेशः सृजेत्पुनः ॥१५५॥ एवमव्यक्तकालं तु परार्धैर्दशभिर्जहि । मायाहस्तावती रात्रिर्भवेत्प्रलय एष सः ॥१५६॥ मायाकालं परार्धानां गुणयित्वा शतेन तु । ऐश्वरो दिवसो नादः प्राणात्मात्र सृजेज्जगत् ॥१५७॥ तावती चैश्वरी रात्रिर्यत्र प्राणः प्रशाम्यति । प्राणगर्भस्थमप्यत्र विश्वं सौषुम्नवर्त्मना ॥१५८॥ प्राणे ब्रह्मविले शान्ते संविद्याप्यवशिष्यते । अंशांशिकातो ̕प्येतस्याः सूक्ष्मसूक्ष्मतरो लयः ॥१५९॥ गुणयित्वैश्वरं कालं परार्धानां शतेन तु । सादाशिवं दिनं रात्रिर्महाप्रलय एव च ॥१६०॥ सदाशिवः स्वकालान्ते बिन्द्वर्धेन्दुनिरोधिकाः । आक्रम्य नादे लीयेत गृहीत्वा सचराचरम् ॥१६१॥ नादो नादान्तवृत्त्या तु भित्त्वा ब्रह्मबिलं हठात् । शक्तितत्त्वे लयं याति निजकालपरिक्षये ॥१६२॥ एतावच्छक्तितत्त्वे तु विज्ञेयं खल्वहर्निशम् । शक्तिः स्वकालविलये व्यापिन्यां लीयते पुनः ॥१६३॥ व्यापिन्या तद्दिवारात्रं लीयते साप्यनाश्रिते । परार्धकोट्या हत्वापि शक्तिकालमनाश्रिते ॥१६४॥ दिनं रात्रिश्च तत्काले परार्धगुणितेऽपि च । सोऽपि याति लयं साम्यसंज्ञे सामनसे पदे ॥१६५॥ स कालः साम्यसंज्ञः स्यान्नित्योऽकल्यः कलात्मकः । यत्तत्सामनसं रूपं तत्साम्यं ब्रह्म विश्वगम् ॥१६६॥ अतः सामनसात्कालान्निमेषोन्मेषमात्रतः । तुट्यादिकं परार्धान्तं सूते सैवात्र निष्ठितम् ॥१६७॥ दशशतसहस्रमयुतं लक्षनियुतकोटि सार्बुदं वृन्दम् । खर्वनिखर्वे शंखाब्जजलधिमध्यान्तमथ परार्धं च ॥१६८॥ इत्येकस्मात्प्रभृति हि दशधा दशधा क्रमेण कलयित्वा । एकादिपरार्धान्तेष्वष्टादशसु स्थितिं ब्रूयात् ॥१६९॥ चत्वार एते प्रलया मुख्याः सर्गाश्च तत्कलाः । भूमूलनैशशक्तिस्थास्तदेवाण्डचतुष्टयम् ॥१७०॥ कालाग्निर्भुवि संहर्ता मायान्ते कालतत्त्वराट् । श्रीकण्ठो मूल एकत्र सृष्टिसंहारकारकः ॥१७१॥ तल्लयो वान्तरस्तस्मादेकः सृष्टिलयेशिता । श्रीमानघोरः शक्त्यन्ते संहर्ता सृष्टिकृच्च सः ॥१७२॥ तत्सृष्टौ सृष्टिसंहारा निःसंख्या जगतां यतः । अन्तर्भूतास्ततः शाक्ती महासृष्टिरुदाहृता ॥१७३॥ लये ब्रह्मा हरी रुद्रशतान्यष्टकपञ्चकम् । इत्यन्योन्यं क्रमाद्यान्ति लयं मायान्तके ̕ध्वनि ॥१७४॥ मायातत्त्वलये त्वेते प्रयान्ति परमं पदम् । मायोर्ध्वे ये सिताध्वस्थास्तेषां परशिवे लयः ॥१७५॥ तत्राप्यौपाधिकाद्भेदाल्लये भेदं परे विदुः । एवं तात्त्वेश्वरे वर्गे लीने सृष्टौ पुनः परे ॥१७६॥ तत्साधकाः शिवेष्टा वा तत्स्थानमधिशेरते । ब्राह्मी नाम परस्यैव शक्तिस्तां यत्र पातयेत् ॥१७७॥ स ब्रह्मा विष्णुरुद्राद्या वैष्णव्यादेरतः क्रमात् । शक्तिमन्तं विहायान्यं शक्तिः किं याति नेदृशम् ॥१७८॥ छादितप्रथिताशेष शक्तिरेकः शिवस्तथा । एवं विसृष्टिप्रलयाः प्राण एकत्र निष्ठिताः ॥१७९॥ सोऽपि संविदि संविच्च चिन्मात्रे ज्ञेयवर्जिते । चिन्मात्रमेव देवी च सा परा परमेश्वरी ॥१८०॥ अष्टात्रिंशं च तत्तत्त्वं हृदयं तत्परापरम् । तेन संवित्त्वमेवैतत्स्पन्दमानं स्वभावतः ॥१८१॥ लयोदया इति प्राणे षष्ट्यब्दोदयकीर्तनम् । इच्छामात्रप्रतिष्ठेयं क्रियावैचित्र्यचर्चना ॥१८२॥ कालशक्तिस्ततो बाह्ये नैतस्या नियतं वपुः । स्वप्नस्वप्ने तथा स्वप्ने सुप्ते संकल्पगोचरे ॥१८३॥ समाधौ विश्वसंहारसृष्टिक्रमविवेचने । मितोऽपि किल कालांशो विततत्वेन भासते ॥१८४॥ प्रमात्रभेदे भेदेऽथ चित्रो विततिमाप्यसौ । एवं प्राणे यथा कालः क्रियावैचित्र्यशक्तिजः ॥१८५॥ तथापाने ̕पि हृदयान्मूलपीठविसर्पिणि । मूलाभिधमहापीठसङ्कोचप्रविकासयोः ॥१८६॥ ब्रह्माद्यनाश्रितान्तानां चिनुते सृष्टिसंहृती । शश्वद्यद्यप्यपानोऽय मित्थं वहति किंत्वसौ ॥१८७॥ अवेद्ययत्नो यत्नेन योगिभिः समुपास्यते । हृत्कन्दानन्दसंकोचविकासद्वादशान्तगाः ॥१८८ ब्रह्मादयो ̕नाश्रितान्ताः सेव्यन्तेऽत्र सुयोगिभिः । एते च परमेशानशक्तित्वाद्विश्ववर्तिनः ॥१८९॥ देहमप्यश्नुवानास्तत्कारणानीति कामिके । बाल्ययौवनवृद्धत्वनिधनेषु पुनर्भवे ॥१९०॥ मुक्तौ च देहे ब्रह्माद्याः षडधिष्ठानकारिणः । तस्यान्ते तु परा देवी यत्र युक्तो न जायते ॥१९१॥ अनेन ज्ञातमात्रेण दीक्षानुग्रहकृद्भवेत् । समस्तकारणोल्लासपदे सुविदिते यतः ॥१९२॥ अकारणं शिवं विन्देद्यत्तद्विश्वस्य कारणम् । अधोवक्त्रं त्विदं द्वैतकलङ्कैकान्तशातनम् ॥१९३॥ क्षीयते तदुपासायां येनोर्ध्वाधरडम्बरः । अत्रापानोदये प्राग्वत्षष्ट्यब्दोदययोजनाम् ॥१९४॥ यावत्कुर्वीत तुट्यादेर्युक्ताङ्गुलविभागतः । एवं समानेऽपि विधिः स हि हार्दीषु नाडिषु ॥१९५॥ संचरन्सर्वतोदिक्कं दशधैव विभाव्यते । दश मुख्या महानाडीः पूरयन्नेष तद्गताः ॥१९६॥ नाड्यन्तरश्रिता नाडीः क्रामन्देहे समस्थितिः । अष्टासु दिग्दलेष्वेष क्रामंस्तद्दिक्पतेः क्रमात् ॥१९७॥ चेष्टितान्यनुकुर्वाणो रौद्रः सौम्यश्च भासते । स एव नाडीत्रितये वामदक्षिणमध्यगे ॥१९८॥ इन्द्वर्काग्निमये मुख्ये चरंस्तिष्ठत्यहर्निशम् । सार्धनालीद्वयं प्राणशतानि नव यत्स्थितम् ॥१९९॥ तावद्वहन्नहोरात्रं चतुर्विंशतिधा चरेत् । विषुवद्वासरे प्रातः सांशां नालीं स मध्यगः ॥२००॥ वामेतरोदक्सव्यान्यैर्यावत्संक्रान्तिपञ्चकम् । एवं क्षीणासु पादोनचतुर्दशसु नालिषु ॥२०१॥ मध्याह्ने दक्षविषुवन्नवप्राणशतीं वहेत् । दक्षोदगन्योदग्दक्षैः पुनः संक्रान्तिपञ्चकम् ॥२०२॥ नवासुशतमेकैकं ततो विषुवदुत्तरम् । पञ्चके पञ्चके ̕तीते संक्रान्तेर्विषुवद्बहिः ॥२०३॥ यद्वत्तथान्तः सङ्क्रान्तिर्नवप्राणशतानि सा । एवं रात्रावपीत्येवं विषुवद्दिवसात्समात् ॥२०४। आरभ्याहर्निशावृद्धिह्राससङ्क्रान्तिगो ̕प्यसौ । रात्र्यन्तदिनपूर्वांशौ मध्याह्नो दिवसक्षयः ॥२०५॥ स शर्वर्युदयो मध्यमुदक्तो विषुतेदृशी । व्याप्तौ विषेर्यतो वृत्तिः साम्यं च व्याप्तिरुच्यते ॥२०६॥ तदर्हति च यः कालो विषुवत्तदिहोदितः । विषुवत्प्रभृति ह्रासवृद्धी ये दिनरात्रिगे ॥२०७॥ तत्क्रमेणैव संक्रान्तिह्रासवृद्धी दिवानिशोः । इत्थं समानमरुतो वर्षद्वयविकल्पनम् ॥२०८॥ चार एकत्र नह्यत्र श्वासप्रश्वासचर्चनम् । समानेऽपि तुटेः पूर्वं यावत्षष्ट्यब्दगोचरम् ॥२०९॥ कालसंख्या सुसूक्ष्मैकचारगा गण्यते बुधैः । संध्यापूर्वाह्णमध्याह्नमध्यरात्रादि यत्किल ॥२१०॥ अन्तःसंक्रान्तिगं ग्राह्यं तन्मुख्यं तत्फलोदितेः । उक्तः समानगः काल उदाने तु निरूप्यते ॥२११॥ प्राणव्याप्तौ यदुक्तं तदुदाने ̕प्यत्र केवलम् । नासाशक्त्यन्तयोः स्थाने ब्रह्मरन्ध्रोर्ध्वधामनी ॥२१२॥ तेनोदानेऽत्र हृदयान्मूर्धन्यद्वादशान्तगम् । तुट्यादिषष्टिवर्षान्तं विश्वं कालं विचारयेत् ॥२१३॥ व्याने तु विश्वात्ममये व्यापके क्रमवर्जिते । सूक्ष्मसूक्ष्मोच्छलद्रूपमात्रः कालो व्यवस्थितः ॥२१४॥ सृष्टिः प्रविलयः स्थेमा संहारो ̕नुग्रहो यतः । क्रमात्प्राणादिके काले तं तं तत्राश्रयेत्ततः ॥२१५॥ प्राणचारेऽत्र यो वर्णपदमन्त्रोदयः स्थितः । यत्नजोऽयत्नजः सूक्ष्मः परः स्थूलः स कथ्यते ॥२१६॥ एको नादात्मको वर्णः सर्ववर्णाविभागवान् । सोऽनस्तमितरूपत्वादनाहत इहोदितः ॥२१७॥ स तु भैरवसद्भावो मातृसद्भाव एष सः । परा सैकाक्षरा देवी यत्र लीनं चराचरम् ॥२१८॥ ह्रस्वार्णत्रयमेकैकं रव्यङ्गुलमथेतरत् । प्रवेश इति षड्वर्णाः सूर्येन्दुपथगाः क्रमात् ॥२१९॥ इकारोकारयोरादिसन्धौ संध्यक्षरद्वयम् । ए-ओ इति प्रवेशे तु ऐ+औ इति द्वयं विदुः ॥२२०॥ षण्ठार्णानि प्रवेशे तु द्वादशान्तललाटयोः । गले हृदि च बिन्द्वर्णविसर्गौ परितःस्थितौ ॥२२१॥ कादिपञ्चकमाद्यस्य वर्णस्यान्तः सदोदितम् । एवं सस्थानवर्णानामन्तः सा सार्णसन्ततिः ॥२२२॥ हृद्येष प्राणरूपस्तु सकारो जीवनात्मकः । बिन्दुः प्रकाशो हार्णश्च पूरणात्मतया स्थितः ॥२२३॥ उक्तः परोऽयमुदयो वर्णानां सूक्ष्म उच्यते । प्रवेशे षोडशौन्मुख्ये रवयः षण्ठवर्जिताः ॥२२४॥ तदेवेन्द्वर्कमत्रान्ये वर्णाः सूक्ष्मोदयस्त्वयम् । कालोऽर्धमात्रः कादीनां त्रयस्त्रिंशत उच्यते ॥२२५॥ मात्रा ह्रस्वाः पञ्च दीर्घाष्टकं द्विस्त्रिः प्लुतं तु लॄ । एकाशीतिमिमामर्धमात्राणामाह नो गुरुः ॥२२६॥ यद्वशाद्भगवानेकाशीतिकं मन्त्रमभ्यधात् । एकाशीतिपदा देवी शक्तिः प्रोक्ता शिवात्मिका ॥२२७॥ श्रीमातङ्गे तथा धर्मसंघातात्मा शिवो यतः । तथा तथा परामर्शशक्तिचक्रेश्वरः प्रभुः ॥२२८॥ स्थूलैकाशीतिपदजपरामर्शैर्विभाव्यते । तत एव परामर्शो यावत्येकः समाप्यते ॥२२९॥ तावत्तत्पदमुक्तं नो सुप्तिङ्नियमयान्त्रितम् । एकाशीतिपदोदारविमर्शक्तमबृंहितः ॥२३०॥ स्थूलोपायः परोपायस्त्वेष मात्राकृतो लयः । अर्धमात्रा नव नव स्युश्चतुर्षु चतुर्षु यत् ॥२३१॥ अङ्गुलेष्विति षट्त्रिंशत्येकाशीतिपदोदयः । अङ्गुले नवभागेन विभक्ते नवमाशकाः ॥२३२॥ वेदा मात्रार्धमन्यत्तु द्विचतुःषङ्गुणं त्रयम् । एवमङ्गुलरन्ध्रांशचतुष्कद्वयगं लघु ॥२३३॥ दीर्घं प्लुतं क्रमाद्द्वित्रिगुणमर्धं ततोऽपि हल् । क्षकारस्त्र्यर्धमात्रात्मा मात्रिकः सतथान्तरा ॥२३४॥ विश्रान्तावर्धमात्रास्य तस्मिंस्तु कलिते सति । अङ्गुलार्धे ̕द्रिभागेन त्वर्धमात्रा पुरा पुनः ॥२३५॥ क्षकारः सर्वसंयोगग्रहणात्मा तु सर्वगः । सर्ववर्णोदयाद्यन्तसन्धिषूदयभाग्विभुः ॥२३६॥ इत्थं षट्त्रिंशके चारे वर्णानामुदयः फले । क्रूरे सौम्ये विलोमेन हादि यावदपश्चिमम् ॥२३७॥ हृद्यकारो द्वादशान्ते हकारस्तदिदं विदुः । अहमात्मकमद्वैतं यः प्रकाशात्मविश्रमः ॥२३८॥ शिवशक्त्यविभागेन मात्रैकाशीतिका त्वियम् । द्वासप्ततावङ्गुलेषु द्विगुणत्वेन संसरेत् ॥२३९॥ उक्तः सूक्ष्मोदयस्त्रैधं द्विधोक्तस्तु परोदयः । अथ स्थूलोदयोऽर्णानां भण्यते गुरुणोदितः ॥२४०॥ एकैकमर्धप्रहरं दिने वर्गाष्टकोदयः । रात्रौ च ह्रासवृद्ध्यत्र केचिदाहुर्न के ̕पि तु ॥२४१॥ एष वर्गोदयो रात्रौ दिवा चाप्यर्धयामगः । प्राणत्रयोदशशती पञ्चाशदधिका च सा ॥२४२॥ अध्यर्धा किल संक्रान्तिर्वर्गे वर्गे दिवानिशोः । तदैक्ये तूदयश्चारशतानां सप्तविंशतिः ॥२४३॥ नव वर्गांस्तु ये प्राहुस्तेषां प्राणशती स्वीन्[विः] । सत्रिभागैव संक्रान्तिर्वर्गे प्रत्येकमुच्यते ॥२४४॥ अहर्निशं तदैक्ये तु शतानां श्रुतिचक्षुषी । स्थूलो वर्गोदयः सोऽयमथार्णोदय उच्यते ॥२४५॥ एकैकवर्णे प्राणानां द्विशतं षोडशाधिकम् । बहिश्चषकषट्त्रिंशद्दिन इत्थं तथानिशि ॥२४६॥ शतमष्टोत्तरं तत्र रौद्रं शाक्तमथोत्तरम् । यामलस्थितियोगे तु रुद्रशक्त्यविभागिता ॥२४७॥ दिनरात्र्यविभागे तु दृग्वह्न्यब्ध्यसुचारणाः । सपञ्चमांशा नाडी च बहिर्वर्णोदयः स्मृतः ॥२४८॥ इति पञ्चाशिका सेयं वर्णानां परिचर्चिता । एकोनां ये तु तामाहुस्तन्मतं संप्रचक्ष्महे ॥२४९॥ वेदाश्चाराः पञ्चमांशन्यूनं चारार्धमेकशः । वर्णे ̕धिकं तद्द्विगुणमविभागे दिवानिशोः ॥२५०॥ स्थूलो वर्णोदयः सोऽयं पुरा सूक्ष्मो निगद्यते ॥२५१॥ इति कालतत्त्वमुदितं शास्त्रमुखागमनिजानुभवसिद्धम् ॥२५२॥ |
|
|
