|
|
|
|
|
|
Tantraloka by Abhinavagupta
In Sanscrito:
CAP.1 - CAP.2 - CAP.3 - CAP.4 - CAP.5 - CAP.6 - CAP.7 - CAP.8 - CAP.9 - CAP.10 CAP.11 - CAP.12 - CAP.13 - CAP.14 - CAP.15 - CAP.16 - CAP.17 - CAP.18 - CAP.19 - CAP.20 CAP.21 - CAP.22 - CAP.23 - CAP.24 - CAP.25 - CAP.26 - CAP.27 - CAP.28 - CAP.29 - CAP.30 CAP.31 - CAP.32 - CAP.33 - CAP.34 - CAP.35 - CAP.36 - CAP.37 - Testo translitterato
TANTRALOKA SANSCRITO
अथ श्री तन्त्रालोकः प्रथममाह्निकम्
विमलकलाश्रयाभिनवसृष्टिमहा जननी भरिततनुश्च पञ्चमुखगुप्तरुचिर्जनकः । तदुभययामलस्फुरितभावविसर्गमयं हृदयमनुत्तरामृतकुलं मम सस्फुरतात् ॥१॥ नौमि चित्प्रतिभां देवीं परां भैरवयोगिनीम् । मातृमानप्रमेयांशशूलाम्बुजकृतास्पदाम् ॥२॥ नौमि देवीं शरीरस्थां नृत्यतो भैरवाकृते । प्रावृण्मेघघनव्योमविद्युल्लेखाविलासिनीम् ॥३॥ दीप्तज्योतिश्छटाप्लुष्टभेदबन्धत्रयं स्फुरत् । स्ताज्ज्ञानशूलं सत्पक्षविपक्षोत्कर्तनक्षमम् ॥४॥ स्वातन्त्र्यशक्तिः क्रमसंसिसृक्षा क्रमात्मता चेति विभोर्विभूतिः । तदेव देवीत्रयमन्तरास्तामनुत्तरं मे प्रथयत्स्वरूपम् ॥५॥ तद्देवताविभवभाविमहामरीचिचक्रेश्वरायितनिजस्थितिरेक एव । देवीसुतो गणपतिः स्फुरदिन्दुकान्तिः सम्यक्समुच्छलयतान्मम संविदब्धिम् ॥६॥ रागारुणां ग्रन्थिबिलावकीर्ण यो जालमातानवितानवृत्ति ॥ कलोम्भितं बाह्यपथे चकार स्तान्मे स मच्छन्दविभुः प्रसन्नः ॥७॥ त्रैयम्बकाभिहितसन्ततिताम्रपर्णीसन्मौक्तिकप्रकरकान्तिविशेषभाजः । पूर्वे जयन्ति गुरवो गुरुशास्त्रसिन्धुकल्लोलकेलिकलनामलकर्णधाराः ॥८॥ जयति गुरुरेक एव श्रीश्रीकण्ठो भुवि प्रथितः । तदपरमूर्तिर्भगवान् महेश्वरो भूतिराजश्च ॥९॥ श्रीसोमानन्दबोधश्रीमदुत्पलविनिःसृताः । जयन्ति संविदामोदसन्दर्भा दिक्प्रसर्पिणः ॥१०॥ तदास्वादभरावेशबृंहितां मतिषट्पदीम् । गुरोर्लक्ष्मणगुप्तस्य नादसंमोहिनीं नुमः ॥११॥ यः पूर्णानन्दविश्रान्तसर्वशास्त्रार्थपारगः । स श्रीचुखुलको दिश्यादिष्टं मे गुरुरुत्तमः ॥१२॥ जयताज्जगदुद्धृतिक्षमोऽसौ भगवत्या सह शंभुनाथ एकः । यदुदीरितशासनांशुभिर्मे प्रकटोऽयं गहनोऽपि शास्त्रमार्गः ॥१३॥ सन्ति पद्धतयश्चित्राः स्रोतोभेदेषु भूयसा । अनुत्तरषडर्धार्थक्रमे त्वेकापि नेक्ष्यते ॥१४॥ इत्यहं बहुशः सद्भिः शिष्यसब्रह्मचारिभिः । अर्थितो रचये स्पष्टां पूर्णार्था प्रक्रियामिमाम् ॥१५॥ श्रीभट्टनाथचरणाब्जयुगात्तथा श्रीभट्टारिकांघ्रियुगलाद्गुरुसन्ततिर्या । बोधान्यपाशविषनुत्तदुपासनोत्थबोधोज्ज्वलो ̕भिनवगुप्त इदं करोति ॥१६॥ न तदस्तीह यन्न श्री-मालिनीविजयोत्तरे । देवदेवेन निर्दिष्टं स्वशब्देनाथ लिङ्गतः ॥१७॥ दशाष्टादशवस्वष्टभिन्नं यच्छासनं विभोः । तत्सारं त्रिकशास्त्रं हि तत्सारं मालिनीमतम् ॥१८॥ अतोऽत्रान्तर्गतं सर्व संप्रदायोज्झितैर्बुधैः । अदृष्ट प्रकटीकुर्मो गुरुनाथाज्ञया वयम् ॥१९॥ अभिनवगुप्तस्य कृतिः सेयं यस्योदिता गुरुभिराख्या । त्रिनयनचरणसरोरुहचिन्तनलब्धप्रसिद्धिरिति ॥२०॥ श्रीशम्भुनाथभास्करचरणनिपातप्रभापगतसंकोचम् । अभिनवगुप्तहृदम्बुजमेतद्विचिनुत महेशपूजनहेतोः ॥२१॥
आदिवाक्यं
इह तावत्समस्तेषु शास्त्रेषु परिगीयते । अज्ञानं संसृतेर्हेतुर्ज्ञानं मोक्षैककारणम् ॥२२॥ मलमज्ञानमिच्छन्ति संसाराङ्कुरकारणम् । इति प्रोक्तं तथा व श्रीमलिनीविजयोत्तरे ॥२३॥ विशेषणेन बुद्धिस्थे संसारोत्तरकालिके । संभावनां निरस्यैतदभावे मोक्षमब्रवीत् ॥२४॥ अज्ञानमिति न ज्ञानाभावश्चातिप्रसङ्गतः । स हि लोष्टादिकेऽप्यस्ति न च तस्यास्ति संसृतिः ॥२५॥ अतो ज्ञेयस्य तत्त्वस्य सामस्त्येनाप्रथात्मकम् । ज्ञानमेव तदज्ञानं शिवसूत्रेषु भाषितम् ॥२६॥ चैतन्यमात्मा ज्ञानं च बन्ध इत्यत्र सूत्रयोः । संश्लेषेतरयोगाश्यामयमर्थः प्रदर्शितः ॥२७॥ चैतन्यमिति भावान्तः शब्दः स्वातन्त्र्यमात्रकम् । अनाक्षिप्रविशेषं सदाह सूत्रे पुरातने ॥२८॥ द्वितीयेन तु सूत्रेण क्रियां वा करणं च वा । ब्रुवता तस्य चिन्मात्ररूपस्य द्वैतमुच्यते ॥२९॥ द्वैतप्रथा तदज्ञानं तुच्छत्वाद्बन्ध उच्यते । तत एव समुच्छेद्यमित्यावृत्त्यानिरूपितम् ॥३०॥ स्वतन्त्रात्मातिरिक्तस्तु तुच्छो ̕ तुच्छो ̕पि कश्चन । न मोक्षो नाम तन्नास्य पृथङ्नामापि गृह्यते ॥३१॥ यत्तु ज्ञेयसतत्त्वस्य पूर्णपूर्णप्रथात्मकम् । तदुत्तरोत्तरं ज्ञानं तत्तत्संसारशान्तिदम् ॥३२॥ रागाद्यकलुषोऽस्म्यन्तःशून्योऽहं कर्तृतोज्झितः । इत्थं समासव्यासाभ्यां ज्ञानं मुञ्चति तावतः ॥३३॥ तस्मान्मुक्तोऽप्यवच्छेदादवच्छेदान्तरस्थितेः । अमुक्त एव मुक्तस्तु सर्वावच्छेदवर्जितः ॥३४॥ यत्तु ज्ञेयसतत्त्वस्य ज्ञानं सर्वात्मनोज्झितम् । अवच्छेदैर्न तत्कुत्राप्यज्ञानं सत्यमुक्तिदम् ॥३५॥ ज्ञानाज्ञानस्वरूपं यदुक्तं प्रत्येकमप्यदः । द्विधा पौरुषबौद्धत्वभिदोक्तं शिवशासने ॥३६॥ तत्र पुंसो यदज्ञानं मलाख्यं तज्जमप्यय । स्वपूर्णचित्क्रियारूपशिवतावरणात्मकम् ॥३७॥ संकोचिदृक्क्रियारूपं तत्पशोरविकल्पितम् । तदज्ञानं न बुद्घ्यंशोऽध्यवसायाद्यभावतः ॥३८॥ अहमित्थमिदं वेद्मीत्येवमध्यवसायिनी । षट्कञ्चुकाबिलाणूत्थप्रतिबिम्बनतो यदा ॥३९॥ धीर्जायते तदा तादृग्ज्ञानमज्ञानशब्दितम् । बौद्धं तस्य च तत्पौंस्नं पोषणीयं च पोष्टृच ॥४०॥ क्षीणे तु पशुसंस्कारे पुंसः प्राप्तपरस्थितेः । विकस्वरं तद्विज्ञानं पौरुषं निर्विकल्पकम् ॥४१॥ विकस्वराविकल्पात्मज्ञानौचित्येन यावसा । तद्बौद्धं यस्य तत्पौंस्नं प्राग्वत्पोष्यं च पोष्टृ च ॥४२॥ तत्र दीक्षादिना पौंस्नमज्ञानं ध्वंसि यद्यपि । तथापि तच्छरीरान्ते तज्ज्ञानं व्यज्यते स्फुटम् ॥४३॥ बौद्धज्ञानेन तु यदा बौद्धमज्ञानजृम्भितम् । विलीयते तदा जीवन्मुक्तिः करतले स्थिता ॥४४॥ दीक्षापि बौद्धविज्ञानपूर्वा सत्यं विमोचिका । तेन तत्रापि बौद्धस्य ज्ञानस्यास्ति प्रधानता ॥४५॥ ज्ञानाज्ञानागतं चैतद्द्वित्वं स्वायम्भुवे रुरौ । मतङ्गादौ कृतं श्रीमत्खेटपालादिदैशिकैः ॥४६॥ तथाविधावसायात्मबौद्धविज्ञानसम्पदे । शास्त्रमेव प्रधानं यज्ज्ञेयतत्त्वप्रदर्शकम् ॥४७॥ दीक्षया गलिते ̕प्यन्तरज्ञाने पौरुषात्मनि । धीगतस्यानिवृत्तत्वाद्विकल्पो ̕पि हि संभवेत ॥४८॥ देहसद्भावपर्यन्तमात्मभावो यतो धियि । देहान्तेऽपि न मोक्षः स्यात्पौरुषाज्ञानहानितः ॥४९॥ बौद्धाज्ञाननिवृत्तौ तु विकल्पोन्मूलनाद्ध्रुवम् । तदैव मोक्ष इत्युक्तं धात्रा श्रीमन्निशाटने ॥५०॥ विकल्पयुक्तचितस्तु पिण्डपाताच्छिवं ब्रजेत् । इतरस्तु तदैवेति शास्त्रस्यात्र प्रधानतः ॥५१ ज्ञेयस्य हि परं तत्त्वं यः प्रकाशात्मकः शिवः । नह्यप्रकाशरूपस्य प्राकाश्यं वस्तुतापि वा ॥५२॥ अवस्तुतापि भावानां चमत्कारैकगोचरा । यत्कुड्यसदृशी नेयं धीरवस्त्वेतदित्यपि ॥५३॥ प्रकाशो नाम यश्चायं सर्वत्रैव प्रकाशते । अनपह्नवनीयत्वात् किं तस्मिन्मानकल्पनैः ॥५४॥ प्रमाणान्यपि वस्तूनां जीवितं यानि तन्वते । तेषामपि परो जीवः स एव परमेश्वरः ॥५५॥ सर्वापह्नवहेवाकधर्माप्येवं हि वर्तते । ज्ञानमात्मार्थमित्येतन्नेति मां प्रति भासते ॥५६॥ अपह्नुतौ साधने वा वस्तूनामाद्यमीदृशम् । यत्तत्र के प्रमाणानामुपपत्त्युपयोगिते ॥५७॥ [५८ missing] ॥ कामिके तत एवोक्तं हेतुवादविवर्जितम् । तस्य देवातिदेवस्य परापेक्षा न विद्यते ॥५९॥ परस्य तदपेक्षत्वात्स्वतन्त्रोऽयमतः स्थितः । अनपेक्षस्य वशिनो देशकालाकृतिक्रमाः ॥६०॥ नियता नेति स विभुर्नित्यो विश्वाकृतिः शिवः । विभुत्वात्सर्वगो नित्यभावादाद्यन्तवर्जितः ॥६१॥ विश्वाकृतित्वाच्चिदचित्तद्वैचित्र्यावभासकः । ततो ̕स्य बहुरूपत्वमुक्तं दीक्षोत्तरादिके ॥६२॥ भुवनं विग्रहो ज्योतिः खं शब्दो मन्त्र एव च । बिन्दुनादादिसंभिन्नः षड्विधः शिव उच्यते ॥६३॥ यो यदात्मकतानिष्ठस्तद्भावं स प्रपद्यते । व्योमादिशब्दविज्ञानात्परो मोक्षो न संशयः ॥६४॥ विश्वाकृतित्वे देवस्य तदेतच्चोपलक्षणम् । अनवच्छिन्नतारूढाववच्छेदलयेऽस्य च ॥६५॥ उक्तं च कामिके देवः सर्वाकृतिर्निराकृतिः । जलदर्पणवत्तेन सर्वं व्याप्तं चराचरम् ॥६६॥ न चास्य विमुताद्योऽयं धर्मोऽन्योन्यं विभिद्यते । एक एवास्य धर्मोऽसौ सर्वाक्षेपेण वर्तते ॥६७॥ तेन स्वातन्त्र्यशक्त्यैव युक्त इत्याञ्जसो विधिः । बहुशक्तित्वमप्यस्य तच्छक्त्यैवावियुक्तता ॥६८॥ शक्तिश्च नाम भावस्य स्वं रूपं मातृकल्पितम् । तेनाद्वयः स एवापि शक्तिमत्परिकल्पने ॥६९॥ मातृक्लृप्ते हि देवस्य तत्र तत्र वपुष्यलम् । को भेदो वस्तुतो वह्नेर्दग्धृपक्तृत्वयोरिव ॥७०॥ न वासौ परमार्थेन न किंचिद्भासनादृते । नह्यस्ति किंचित्तच्छक्तितद्वद्भेदो ̕पि वास्तवः ॥७१॥ स्वशक्त्युद्रेकजनकं तादात्म्याद्वस्तुनो हि य्त् । शक्तिस्तदपि देव्येवं भान्त्यप्यन्यस्वरूपिणी ॥७२॥ शिवश्चालुप्तविभवस्तथा सृष्टोऽवभासते । स्वसंविन्मातृमकुरे स्वातन्त्र्याद्भावनादिषु ॥७३॥ तस्माद्येन मुखेनैष भात्यनंशो ̕पि तत्तथा । शक्तिरित्येष वस्त्वेव शक्तितद्वत्क्रमः स्फुटः ॥७४॥ श्रीमत्किरणशास्त्रे च तत्प्रश्नोत्तरपूर्वकम् । अनुभावो विकल्पो ̕पि मानसो न मनः शिवे ॥७५॥ अविज्ञाय शिवं दीक्षा कथमित्यत्र चोत्तरम् । क्षुधाद्यनुभवो नैव विकल्पो नहि मानसः ॥७६॥ रसाद्यनध्यक्षत्वे ̕पि रूपादेव यथा तरुम् । विकल्पो वेत्ति तद्वत्तु नादबिन्द्वादिना शिवम् ॥७७॥ बहुशक्तित्वमस्योक्तं शिवस्य यदतो महान् । कलातत्त्वपुरार्णाणुपदादिर्भेदविस्तरः ॥७८॥ सृष्टिस्थितितिरोधानसंहारानुग्रहादि च । तुर्यमित्यपि देवस्य बहुशक्तित्वजृम्भितम् ॥७९॥ जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तान्यतदतीतानि यान्यपि । तान्यप्यमुष्य नाथस्य स्वातन्त्र्यलहरीभरः ॥८०॥ महामन्त्रेशमन्त्रेशमन्त्राः शिवपुरोगमाः । अकलौ सकलश्चेति शिवस्यैव विभूतयः ॥८१॥ तत्त्वग्रामस्य सर्वस्य धर्मः स्यादनपायवान् । आत्मैव हि स्वभावात्मेत्युक्तं श्रीत्रिशिरोमते ॥८२॥ हृदिस्थं सर्वदेहस्थं स्वभावस्थं सुसूक्ष्मकम् । सामूह्यं चैव तत्त्वानां ग्रामशब्देन कीर्तितम् ॥८३॥ आत्मैव धर्म इत्युक्तः शिवामृतपरिप्लुतः । प्रकाशावस्थितं ज्ञानं भावाभावादिमध्यतः ॥८४॥ स्वस्थाने वर्तनं ज्ञेयं द्रष्टृत्वं विगतावृति । विविक्तवस्तुकथितशुद्धविज्ञाननिर्मलः ॥८५॥ ग्रामधर्मवृत्तिरुक्तस्तस्य सर्वं प्रसिद्ध्यति । ऊर्ध्व त्यक्त्वाधो विशेत्स रामस्थो मध्यदेशगः ॥८६॥ गतिः स्थानं स्वप्नजाग्रदुन्मेषणनिमेषणे । धावनं प्लवनं चैव आयासः शक्तिवेदनम् ॥८७॥ बुद्धिभेदास्तथा भावाः संज्ञाः कर्माण्यनेकशः । एष रामो व्यापकोऽत्र शिवः परमकारणम् ॥८८॥ कल्मषक्षीणमनसा स्मृतिमात्रनिरोधनात् । ध्यायते परमं ध्येयं गमागमपदे स्थितम् ॥८९॥ परं शिवं तु व्रजति भैरवाख्यं जपादपि । तत्स्वरूपं जपः प्रोक्तो भावाभावपदच्युतः ॥९०॥ तदत्रापि तदीयेन स्वातन्त्र्येणोपकल्पितः । दूरासन्नादिको भेदश्चित्स्वातन्त्र्यव्यपेक्षया ॥९१॥ एवं स्वातन्त्र्यपूर्णत्वादतिदुर्घटकार्ययम् । केन नाम न रूपेण भासते परमेश्वरः ॥९२॥ निरावरणमाभाति भात्याबृतनिजात्मकः । आवृतानावृतो भाति बहुधा भेदसंगमात् ॥९३॥ इति शक्तित्रयं नाथे स्वातन्त्र्यापरनामकम् । इच्छादिभिरभिख्याभिर्गुरुभिः प्रकटीकृतम् ॥९४॥ देवो ह्यन्वर्थशास्त्रोक्तैः शब्दैः समुपदिश्यते । महाभैरवदेवो ̕यं पतिर्यः परमः शिवः ॥९५॥ विश्वं बिभर्ति पूरणधारणयोगेन तेन च श्रियते । सविमर्शतया रव रूपतश्च संसारभीरुहितकृच्च ॥९६॥ संसारभीतिजनिताद्रवात्परामर्शतो ̕पि हृदि जातः । प्रकटीभूतं भवभयविमर्शनं शक्तिपाततो येन ॥९७॥ नक्षत्रप्रेरककालतत्त्वसंशोषकारिणो ये च । कालग्राससमाधानरसिकमनःसु तेषु च प्रकटः ॥९८॥ संकोचिपशुजनभिये यासां रवणं स्वकरणदेवीनाम् । अन्तर्बहिश्चतुर्विधखेचर्यादिकगणस्यापि ॥९९॥ तस्य स्वामी संसारवृत्तिविघटनमहाभीमः । भैरव इति गुरुभिरिमैरन्वर्थैः संस्तुतः शास्त्रे ॥१००॥ हेयोपादेयकथाविरहे स्वानन्दघनतयोच्छलनम् । क्रीडा सर्वोत्कर्षेणवर्तनेच्छा तथा स्वतन्त्रत्वम् ॥१०१॥ व्यवहरणमभिन्ने ̕पि स्वात्मनि भेदेन संजल्पः । निखिलावभासनाच्च द्योतनमस्य स्तुतिर्यतः सकलम् ॥१०२॥ तत्प्रवणमात्मलाभात्प्रभृति समस्ते ̕पि कर्तव्ये । बोधात्मकः समस्तक्रियामयो दृक्क्रियागुणश्च गतिः ॥१०३॥ इति निर्वचनैः शिवतनुशास्त्रे गुरुभिः स्मृतो देवः । शासनरोधनपालनपाचनयोगात्स सर्वमुपकुरुते । तेन पतिः श्रेयोमय एव शिवो नाशिवं किमपि तत्र ॥१०४॥ ईदृग्रूपं कियदपि रुद्रोपेन्द्रादिषु स्फुरेद्येन । तेनावच्छेदनुदे परममहत्पदविशेषणमुपात्तम् ॥१०५॥ इति यज्ज्ञेयसतत्त्वं दर्श्यते तच्छिवाज्ञया । मया स्वसंवित्सत्तर्कपतिशास्त्रत्रिकक्रमात् ॥१०६॥ तस्य शक्तय एवैतास्तिस्रो भान्ति परादिकाः । सृष्टौ स्थितौ लये तुर्ये तेनैता द्वादशोदिताः ॥१०७॥ तावान्पूर्णस्वभावोऽसौ परमः शिव उच्यते । तेनात्रोपासकाः साक्षात्तत्रैव परिनिष्ठिताः ॥१०८॥ तासामपि च भेदांशन्यूनाधिक्यादियोजनम् । तत्स्वातन्त्र्यबलादेव शास्त्रेषु परिभाषितम् ॥१०९॥ एकवीरो यामलोऽथ त्रिशक्तिश्चतुरात्मकः । पञ्चमूर्तिः षडात्मायं सप्तको ̕ष्टकभूषितः ॥११०॥ नवात्मा दशदिक्छक्तिरेकादशकलात्मकः । द्वादशारमहाचक्रनायको भैरवस्त्विति ॥१११॥ एवं यावत्सहस्रारे निःसंख्यारे ̕पि वा प्रभुः । विश्वचक्रे महेशानो विश्वशक्तिर्विजृम्भते ॥११२॥ तेषामपि च चक्राणा स्ववर्गानुगमात्मना । ऐक्येन चक्रगो भेदस्तत्र तत्र निरूपितः ॥११३॥ चतुष्षड्द्विर्द्विगणनायोगात्त्रैशिरसे मते । षट्चक्रेश्वरता नाथस्योक्ता चित्रनिजाकृतेः ॥११४॥ नामानि चक्रदेवीनां तत्र कृत्यविभेदतः । सौम्यरौद्राकृतिध्यानयोगीन्यन्वर्थकल्पनात् ॥११५॥ एकस्य संविन्नाथस्य ह्यान्तरी प्रतिभा तनुः । सौम्यं वान्यन्मितं संविदूर्मिचक्रमुपास्यते ॥११६॥ अस्य स्यात्पुष्टिरित्येषा संविद्देवी तथोदितात् । ध्यानात्संजल्पसंमिश्राद् व्यापाराच्चापि बाह्यतः ॥११७॥ स्फुटीभूता सती भाति तस्य तादृक्फलप्रदा । पुष्टिः शुष्कस्य सरसीभावो जलमतः सितम् ॥११८॥ अनुगम्य ततो ध्यानं तत्प्रधानं प्रतन्यते । ये च स्वभावतो वर्णा रसनिःष्यन्दिनो यथा ॥११९॥ दन्त्यौष्ठ्यदन्त्यप्रायास्ते कैश्चिद्वर्णैः कृताः सह । तं बीजभावमागत्य संविदं स्फुटयन्ति ताम् ॥१२०॥ पुष्टिं कुरु रसेनैनमाप्यायय तरामिति । संजल्पो ̕पि विकल्पात्मा किं तामेव न पूरयेत् ॥१२१॥ अमृतेयमिदं क्षीरमिदं सर्पिर्बलावहम् । तेनास्य बीजं पुष्णीयामित्येनां पूरयेत्क्रियाम् ॥१२२॥ तस्माद्विश्वेश्वरो बोधभैरवः समुपास्यते । अवच्छेदानवच्छिद्भ्यां भोगमोक्षार्थिभिर्जनैः ॥१२३॥ येऽप्यन्यदेवताभक्ता इत्यतो गुरुरादिशत् । ये बोधाद्व्यतिरिक्तं हि किंचिद्याज्यतया विदुः ॥१२४॥ तेऽपि वेद्यं विविञ्चाना बोधाभेदेन मन्वते । तेनाविच्छिन्नतामर्शरूपाहन्ताप्रथात्मनः ॥१२५॥ स्वयं प्रथस्य न विधिः सृष्ट्यात्मास्य च पूर्वगः । वेद्या हि देवतासृष्टिः शक्तेर्हेतोः समुत्थिता ॥१२६॥ अहंरूपा तु संवित्तिर्नित्या स्वप्रथनात्मिका । विधिर्नियोगस्त्र्यंशा च भावना चोदनात्मिका ॥१२७॥ तदेकसिद्धा इन्द्राद्या विधिपूर्वा हि देवताः । अहंबोधस्तु न तथा ते तु संवेद्यरूपताम् ॥१२८॥ उन्मग्नामेव पश्यन्तस्तं विदन्तो ̕पि नो विदुः । तदुक्तं न विदुर्मां तु तत्त्वेनातश्चलन्ति ते ॥१२९॥ चलनं तु व्यवच्छिन्नरूपतापत्तिरेव या । देवान्देवयजो यान्तीत्यादि तेन न्यरूप्यत ॥१३०॥ निमज्ज्य वेद्यतां ये तु तत्र संविन्मयीं स्थितिम् । विदुस्ते ह्यनवच्छिन्नं तद्भक्ता अपि यान्ति माम् ॥१३१॥ सर्वत्रात्र ह्यहंशब्दो बोधमात्रैकवाचकः । स भोक्तृप्रभुशब्दाभ्यां याज्ययष्ट्टतयोदितः ॥१३२॥ याजमानी संविदेव याज्या नान्येति चोदितम् । न त्वाकृतिः कुतोऽप्यन्या देवता न हि सोचिता ॥१३३॥ विधिश्च नोक्तः कोऽप्यत्र मन्त्रादि वृत्तिधाम वा । सोऽयमात्मानमावृत्य स्थितो जडपदं गतः ॥१३४॥ आवृतानावृतात्मा तु देवादिस्थावरान्तगः । जडाजडस्याप्येतस्य द्वैरूप्यस्यास्ति चित्रता ॥१३५॥ तस्य स्वतन्त्रभावो हि किं किं यन्न विचिन्तयेत् । तदुक्तं त्रिशिरःशास्त्रे संबुद्ध इति वेत्ति यः । ज्ञेयभावो हि चिद्धर्मस्तच्छायाच्छादयेन्न ताम् ॥१३६॥ तेनाजडस्य भागस्य पुद्गलाण्वादिसंज्ञिनः । अनावरणभागांशे वैचित्र्यं बहुधा स्थितम् ॥१३७॥ संविद्रूपे न भेदो ̕स्ति वास्तवो यद्यपि ध्रुवे । तथाप्यावृतिनिर्हासतारतम्यात्स लक्ष्यते ॥१३८॥ तद्विस्तरेण वक्ष्यामः शक्तिपातविनिर्णये । समाप्य परतां स्थौल्यप्रसंगे चर्चयिष्यते ॥१३९॥ अतः कंचित्प्रमातारं प्रति प्रथयते विभुः । पूर्णमेव निजं रूपं कंचिदंशांशिकाक्रमात् ॥१४०॥ विश्वभावैकभावात्मस्वरूपप्रथनं हि यत् । अणूनां तत्परं ज्ञानं तदन्यदपरं बहु ॥१४१॥ तच्च साक्षादुपायेन तदुपायादिनापि च । प्रथमानं विचित्राभिर्भंगीभिरिह भिद्यते ॥१४२॥ तत्रापि स्वपरद्वारद्वारित्वात्सर्वशोंशशः । व्यवधानाव्यवधिना भूयान्भेदः प्रवर्तते ॥१४३॥ ज्ञानस्य चाभ्युपायो यो न तदज्ञानमुच्यते । ज्ञानमेव तु तत्सूक्ष्मं परं त्विच्छात्मकं मतम् ॥१४४॥ उपायोपेयभावस्तु ज्ञानस्य स्थौल्यविश्रमः । एषैव च क्रियाशक्तिर्बन्धमोक्षैककारणम् ॥१४५॥ तत्राद्ये स्वपरामर्शे निर्विकल्पैकधामनि । यत्स्फुरेत्प्रकटं साक्षात्तदिच्छाख्यं प्रकीर्तितम् ॥१४६॥ यथा विस्फुरितदृशामनुसन्धिं विनाप्यलम् । भाति भावः स्फुटस्तद्वत्केषामपि शिवात्मता ॥१४७॥ भूयो भूयो विकल्पांशनिश्चयक्रमचर्चनात् । यत्परामर्शमभ्येति ज्ञानोपायं तु तद्विदुः ॥१४८॥ यत्तु तत्कल्पनाक्लृप्तबहिर्भूतार्थसाधनम् । क्रियोपायं तदाम्नातं भेदो नात्रापवर्गगः ॥१४९॥ यतो नान्या क्रिया नाम ज्ञानमेव हि तत्तथा । रूढेर्योगान्ततां प्राप्तमिति श्रीगमशासने ॥१५०॥ योगो नान्यः क्रिया नान्या तत्त्वारूढा हि या मतिः । स्वचित्तवासनाशान्तौ सा क्रियेत्यभिधीयते ॥१५१॥ स्वचित्ते वासनाः कर्ममलमायाप्रसूतयः । तासां शान्तिनिमित्तं या मतिः संवित्स्वभाविका ॥१५२॥ सा देहारम्भिबाह्यस्थतत्त्वब्राताधिशायिनी । क्रिया सैव च योगः स्यात्तत्त्वानां चिल्लयीकृतौ ॥१५३॥ लोके ̕पि किल गच्छामीत्येवमन्तः स्फुरैव या । सा देहं देशमक्षांश्चाप्याविशन्ती गतिक्रिया ॥१५४॥ तस्मात्क्रियापि या नाम ज्ञानमेव हि सा ततः । ज्ञानमेव विमोक्षाय युक्तं चैतदुदाहृतम् ॥१५५॥ मोक्षो हि नाम नैवान्यः स्वरूपप्रथनं हि सः । स्वरूपं चात्मनः संविन्नान्यत्तत्र तु याः पुनः ॥१५६॥ क्रियादिकाः शक्तयस्ताः संविद्रूपाधिका नहि । असंविद्रूपतायोगाद्धर्मिणश्चानिरूपणात् ॥१५७॥ परमेश्वरशास्त्रे हि न च काणाददृष्टिवत् । शक्तीनां धर्मरूपाणामाश्रयः को ̕पि कथ्यते ॥१५८॥ ततश्च दृक्क्रियेच्छाद्या भिन्नाश्चेच्छक्तयस्तथा । एकः शिव इतीयं वाग्वस्तुशून्यैव जायते ॥१५९॥ तस्मात्संवित्त्वमेवैतत्स्वातन्त्र्यं यत्तदप्यलम् । विविच्यमानं बह्वीषु पर्यवस्यति शक्तिषु ॥१६०॥ यतश्चात्मप्रथा मोक्षस्तन्नेहाशङ्क्यमीदृशम् । नावश्यं कारणात्कार्य तज्ज्ञान्यपि न मुच्यते ॥१६१॥ यतो ज्ञानेन मोक्षस्य या हेतुफलतोदिता । न सा मुख्या ततो नायं प्रसंग इति निश्चितम् ॥१६२॥ एवं ज्ञानस्वभावैव क्रिया स्थूलत्वमात्मनि । यतो वहति तेनास्यां चित्रता दृश्यतां किल ॥१६३॥ क्रियोपायेऽभ्युपायानां ग्राह्यबाह्यविभेदिनाम् । भेदोपभेदवैविध्यान्निःसंख्यत्वमवान्तरात् ॥१६४॥ अनेन चैतत्प्रध्वस्तं यत्केचन शशङ्किरे । उपायभेदान्मोक्षे ̕पि भेदः स्यादिति सूरयः ॥१६५॥ मलतच्छक्तिविध्वंसतिरोभूच्युतिमध्यतः । हेतुभेदे ̕पि नो भिन्ना घटध्वंसादिवृत्तिवत् ॥१६६॥ तदेतत्त्रिविधत्वं हि शास्त्रे श्रीपूर्वनामनि । आदेशि परमेशित्रा समावेशविनिर्णये ॥१६७॥ अकिंचिच्चिन्तकस्यैव गुरुणा प्रतिबोधतः । उत्पद्यते य आवेशः शाम्भवो ̕साविदीरितः ॥१६८॥ उच्चाररहितं वस्तु चेतसैव विचिन्तयन् । यं समावेशमाप्नोति शाक्तः सोऽत्राभिधीयते ॥१६९॥ उच्चारकरणध्यानवर्णस्थानप्रकल्पनैः । यो भवेत्स समावेशः सम्यगाणव उच्यते ॥१७०॥ अकिंचिच्चिन्तकस्येति विकल्पानुपयोगिता । तया च झटिति ज्ञेयसमापत्तिर्निरूप्यते ॥१७१॥ सा कथं भवतीत्याह गुरुणातिगरीयसा । ज्ञेयाभिमुखबोधेन द्राक्प्ररूढत्वशालिना ॥१७२॥ तृतीयार्थे तसि व्याख्या वा वैयधिकरण्यतः । आवेशश्चास्वतन्त्रस्य स्वतद्रूपनिमज्जनात् ॥१७३॥ परतद्रूपता शम्भोराद्याच्छक्त्यविभागिनः । तेनायमत्र वाक्यार्थो विज्ञेयं प्रोन्मिषत्स्वयम् ॥१७४॥ विनापि निश्चयेन द्राक् मातृदर्पणबिम्बितम् । मातारमधरीकुर्वत् स्वां विभूतिं प्रदर्शयत् ॥१७५॥ आस्ते हृदयनैर्मल्यातिशये तारतम्यतः । ज्ञेयं द्विधा च चिन्मात्रं जडं चाद्यं च कल्पितम् ॥१७६॥ इतरत्तु तथा सत्यं तद्विभागोऽयमीदृशः । जडेन यः समावेशः सप्रतिच्छन्दकाकृतिः ॥१७७॥ चैतन्येन समावेशस्तादात्म्यं नापरं किल । तेनाविकल्पा संवित्तिर्भावनाद्यनपेक्षिणी ॥१७८॥ शिवतादात्म्यमापन्ना समावेशोऽत्र शांभवः । तत्प्रसादात्पुनः पश्चाद्भाविनो ̕त्र विनिश्चयाः ॥१७९॥ सन्तु तादात्म्यमापन्ना न तु तेषामुपायता । विकल्पापेक्षया मानमविकल्पमिति ब्रुवन् ॥१८०॥ प्रत्युक्त एव सिद्धं हि विकल्पेनानुगम्यते । गृहीतमिति सुस्पष्टा निश्चयस्य यतः प्रथा ॥१८१॥ गृह्णामीत्यविकल्पैक्यबलात्तु प्रतिपद्यते । अविकल्पात्मसंवित्तौ या स्फुरत्तैव वस्तुनः ॥१८२॥ सा सिद्धिर्न विकल्पात्तु वस्त्वपेक्षाविवर्जितात् । केवलं संविदः सोऽयं नैर्मल्येतरविश्रमः ॥१८३॥ यद्विकल्पानपेक्षत्वसापेक्षत्वे निजात्मनि । निशीथे ̕पि मणिज्ञानी विद्युत्कालप्रदर्शितान् ॥१८४॥ तांस्तान्विशेषांश्चिनुते रत्नानां भूयसामपि । नैर्मल्यं संविदश्चेदं पूर्वाभ्यासवशादथो ॥१८५॥ अनियन्त्रेश्वरेच्छात इत्येतच्चर्चयिष्यते । पञ्चाशद्विधता चास्य समावेशस्य वर्णिता ॥१८६॥ तत्त्वषट्त्रिंशकैतत्स्थस्फुटभेदाभिसन्धितः । एतत्तत्त्वान्तरे यत्पुंविद्याशक्त्यात्मकं त्रयम् ॥१८७॥ अम्भोधिकाष्ठाज्वलनसंख्यैर्भेदैर्यतः क्रमात् । पुंविद्याशक्तिसंज्ञं यत्तत्सर्वव्यापकं यतः ॥१८८॥ अव्यापकेभ्यस्तेनेदं भेदेन गणितं किल । अशुद्धिशुद्ध्यमानत्वशुद्धितस्तु मिथो ̕पि तत् ॥१८९॥ भूतान्यध्यक्षसिद्धानि कार्यहेत्वनुमेयतः । तत्त्ववर्गात्पृथग्भूतसमाख्यान्यत एव हि ॥१९०॥ सर्वप्रतीतिसद्भावगोचरं भूतमेव हि । विदुश्चतुष्टये चात्र सावकाशे तदास्थितिम् ॥१९१॥ रुद्रशक्तिसमावेशः पञ्चधा ननु चर्च्यते । कोऽवकाशो भवेत्तत्र भौतावेशादिवर्णने ॥१९२॥ प्रसंगादेतदितिचेत्समाधिः संभवन्नयम् । नास्माकं मानसावर्जी लोको भिन्नरुचिर्यतः ॥१९३॥ उच्यते द्वैतशास्त्रेषु परमेशाद्विभेदिता । भूतादीनां यथा सात्र न तथा द्वयवर्जिते ॥१९४॥ यावान्षट्त्रिंशकः सोऽयं यदन्यदपि किंचन । एतावती महादेवी रुद्रशक्तिरनर्गला ॥१९५॥ तत एव द्वितीये ̕स्मिन्नधिकारे न्यरूप्यत । धरादेर्विश्वरूपत्वं पाञ्चदश्यादिभेदतः ॥१९६॥ तस्माद्यथा पुरस्थेऽर्थे गुणाद्यंशांशिकामुखात् । निरंशभावसंबोधस्तथैवात्रापि बुध्यताम् ॥१९७॥ अत एवाविकल्पत्वध्रौव्यप्राभववैभवैः । अन्यैर्वा शक्तिरूपत्वाद्धर्मैः स्वसमवायिभिः ॥१९८॥ सर्वशोऽप्यथ वांशेन तं विभुं परमेश्वरम् । उपासते विकल्पौघसंस्काराद्ये श्रुतोत्थितात् ॥१९९॥ ते तत्तत्स्वविकल्पान्तःस्फुरत्तद्धर्मपाटवात् । धर्मिणं पूर्णधर्मौघमभेदेनाधिशेरते ॥२००॥ ऊचिवानत एव श्रीविद्याधिपतिरादरात् । त्वत्स्वरूपमविकल्पमक्षजा कल्पने न विषयीकरोति चेत् । अन्तरुल्लिखितचित्रसंविदो नो भवेयुरनुभूतयः स्फुटाः ॥२०१॥ तदुक्तं श्रीमतङ्गादौ स्वशक्तिकिरणात्मकम् । अथ पत्युरधिष्ठानमित्याद्युक्तं विशेषणैः ॥२०२॥ तस्यां दिवि सुदीप्तात्मा निष्कम्पो ̕चलमूर्तिमान् । काष्ठा सैव परा सूक्ष्मा सर्वदिक्कामृतात्मिका ॥२०३॥ प्रध्वस्तावरणा शान्ता वस्तुमात्रातिलालसा । आद्यन्तोपरता साध्वी मूर्तित्वेनोपचर्यते ॥२०४॥ तथोपचारस्यात्रैतन्निमितं सप्रयोजनम् । तन्मुखा स्फुटता धर्मिण्याशु तन्मयतास्थितिः ॥२०५॥ त एव धर्माः शक्त्याख्यास्तैस्तैरुचितरूपकैः । आकारैः पर्युपास्यन्ते तन्मयीभावसिद्धये ॥२०६॥ तत्र काचित्पुनः शक्तिरनन्ता वा मिताश्च वा । आक्षिपेद्धवतासत्त्वन्यायाद्दूरान्तिकत्वतः ॥२०७॥ तेन पूर्णस्वभावत्वं प्रकाशत्वं चिदात्मता । भैरवत्वं विश्वशक्तीराक्षिपेद्व्यापकत्वतः ॥२०८॥ सदाशिवादयस्तूर्ध्वव्याप्त्यभावादधोजुषः । शक्तीः समाक्षिपेयुस्तदुपासान्तिकदूरतः ॥२०९॥ इत्थं भावे च शाक्ताख्यो वैकल्पिकपथक्रमः । इह तूक्तो यतस्तस्मात् प्रतियोग्यविकल्पकम् ॥२१०॥ अविकल्पपथारूढो येन येन पथा विशेत् । धरासदाशिवान्तेन तेन तेन शिवीभवेत् ॥२११॥ निर्मले हृदये प्राग्र्यस्फुरद्भूम्यंशभासिनि । प्रकाशे तन्मुखेनैव संवित्परशिवात्मता ॥२१२॥ एवं परेच्छाशक्त्यंशसदुपायमिमं विदुः । शाम्भवाख्यं समावेशं सुमत्यन्तेनिवासिनः ॥२१३॥ शाक्तोऽथ भण्यते चेतोधी-मनोहंकृति स्फुटम् । सविकल्पतया मायामयमिच्छादि वस्तुतः ॥२१४॥ अभिमानेन संकल्पाध्यवसायक्रमेण यः । शाक्तः स मायोपायो ̕पि तदन्ते निर्विकल्पकः ॥२१५॥ पशोर्वै याविकल्पा भूर्दशा सा शाम्भवी परम् । अपूर्णा मातृदौरात्म्यात्तदपाये विकस्वरा ॥२१६॥ एवं वैकल्पिकी भूमिः शाक्ते कर्तृत्ववेदने । यस्यां स्फुटे परं त्वस्यां संकोचः पूर्वनीतितः ॥२१७॥ तथा संकोचसंभारविलायनपरस्य तु । सा यथेष्टान्तराभासकारिणी शक्तिरुज्ज्वला ॥२१८॥ ननु वैकल्पिकी किं धीराणवे नास्ति तत्र सा । अन्योपायात्र तूच्चाररहितत्वं न्यरूपयत् ॥२१९॥ उच्चारशब्देनात्रोक्ता बह्वन्तेन तदादयः । शक्त्युपाये न सन्त्येते भेदाभेदौ हि शक्तिता ॥२२०॥ अणुर्नाम स्फुटो भेदस्तदुपाय इहाणवः । विकल्पनिश्चयात्मैव पर्यन्ते निर्विकल्पकः ॥२२१॥ ननु धी-मानसाहंकृत्पुमांसो व्याप्नुयुः शिवम् । नाधोवर्तितया तेन कथितं कथमीदृशम् ॥२२२॥ उच्यते वस्तुतोऽस्माकं शिव एव तथाविधः । स्वरूपगोपनं कृत्वा स्वप्रकाशः पुनस्तथा ॥२२३॥ द्वैतशास्त्रे मतङ्गादौ चाप्येतत्सुनिरूपितम् । अधोव्याप्तुः शिवस्यैव स प्रकाशो व्यवस्थितः ॥२२४॥ येन बुद्धिमनोभूमावपि भाति परं पदम् ॥२२५॥ द्वावप्येतौ समावेशौ निर्विकल्पार्णवं प्रति । प्रयात एव तद्रूढिं विना नैव हि किंचन ॥२२६॥ संवित्तिफलभिच्चात्र न प्रकल्प्येत्यतो ̕ब्रवीत् । कल्पनायाश्च मुख्यत्वमत्रैव किल सूचितम् ॥२२७॥ विकल्पापेक्षया यो ̕पि प्रामाण्यं प्राह तन्मते । तद्विकल्पक्रमोपात्तनिर्विकल्पप्रमाणता ॥२२८॥ रत्नतत्त्वमविद्वान्प्राङ्निश्चयोपायचर्चनात् । अनुपायाविकल्पाप्तौ रत्नज्ञ इति भण्यते ॥२२९॥ अभेदोपायमत्रोक्तं शाम्भवं शाक्तमुच्यते । भेदाभेदात्मकोपायं भेदोपायं तदाणवम् ॥२३०॥ अन्ते ज्ञानेऽत्र सोपाये समस्तः कर्मविस्तरः । प्रस्फुटेनैव रूपेण भावी सोऽन्तर्भविष्यति ॥२३१॥ क्रिया हि नाम विज्ञानान्नान्यद्वस्तु क्रमात्मताम् । उपायवशतः प्राप्तं तत्क्रियेति पुरोदितम् ॥२३२॥ सम्यग्ज्ञानं च मुक्त्येककारणं स्वपरस्थितम् । यतो हि कल्पनामात्रं स्वपरादिविभूतयः ॥२३३॥ तुल्ये काल्पनिकत्वे च यदैक्यस्फुरणात्मकः । गुरुः स तावदेकात्मा सिद्धो मुक्तश्च भण्यते ॥२३४॥ यावानस्य हि संतानो गुरुस्तावत्स कीर्तितः । सम्यग्ज्ञानमयश्चेति स्वात्मना मुच्यते ततः ॥२३५॥ तत एव स्वसंतानं ज्ञानी तारयतीत्यदः । युक्त्यागमाभ्यां संसिद्धं तावानेको यतो मुनिः ॥२३६॥ तेनात्र ये चोदयन्ति ननु ज्ञानाद्विमुक्तता । दीक्षादिका क्रिया चेयं सा कथं मुक्तये भवेत् ॥२३७॥ ज्ञानात्मा सेति चेज्ज्ञानं यत्रस्थं तं विमोचयेत् । अन्यस्य मोचने वापि भवेत्किं नासमञ्जसम् । इति ते मूलतः क्षिप्ता यत्त्वत्रान्यैः समर्थितम् ॥२३८॥ मलो नाम किल द्रव्यं चक्षुःस्थपटलादिवत् । तद्विहन्त्री क्रिया दीक्षा त्वञ्जनादिककर्मवत् ॥२३९॥ तत्पुरस्तान्निषेत्स्यामो युक्त्यागमविगर्हितम् । मलमायाकर्मणां च दर्शयिष्यामहे स्थितिम् ॥२४०॥ एवं शक्तित्रयोपायं यज्ज्ञानं तत्र पश्चिमम् । मूलं तदुत्तरं मध्यमुत्तरोत्तरमादिमम् ॥२४१॥ ततोऽपि परमं ज्ञानमुपायादिविवर्जितम् । आनन्दशक्तिविश्रान्तमनुत्तरमिहोच्यते ॥२४२॥ तत्स्वप्रकाशं विज्ञानं विद्याविद्येश्वरादिभिः । अपि दुर्लभसद्भावं श्रीसिद्धातन्त्र उच्यते ॥२४३॥ मालिन्यां सूचितं चैतत्पटलेऽष्टादशे स्फुटम् । न चैतदप्रसन्नेन शंकरेणेति वाक्यतः ॥२४४॥ इत्यनेनैव पाठेन मालिनीविजयोत्तरे । इति ज्ञानचतुष्कं यत्सिद्धिमुक्तिमहोदयम् । तन्मया तन्त्र्यते तन्त्रालोकनाम्न्यत्र शासने ॥२४५॥ तत्रेह यद्यदन्तर्वा बहिर्वा परिमृश्यते । अनुद्घाटितरूपं तत्पूर्वमेव प्रकाशते ॥२४६॥ तथानुद्घाटिताकारा निर्वाच्येनात्मना प्रथा । संशयः कुत्रचिद्रूपे निश्चिते सति नान्यथा ॥२४७॥ एतत्किमिति मुख्ये ̕स्मिन्नेतदंशः सुनिश्चितः । संशयो ̕स्तित्वनास्त्यादिधर्मानुद्घाटितात्मकः ॥२४८॥ किमित्येतस्य शब्दस्य नाधिको ̕र्थः प्रकाशते । किं त्वनुन्मुद्रिताकारं वस्त्वेवाभिदधात्ययम् ॥२४९॥ स्थाणुर्वा पुरुषो वेति न मुख्यो ̕स्त्येष संशयः । भूयःस्थधर्मजातेषु निश्चयोत्पाद एव हि ॥२५०॥ आमर्शनीयद्वैरूप्यानुद्घाटनवशात्पुनः । संशयः स किमित्यंशे विकल्पस्त्वन्यथा स्फुटः ॥२५१॥ तेनानुद्घाटितात्मत्वभावप्रथनमेव यत् । प्रथमं स इहोद्देशः प्रश्नः संशय एव च ॥२५२॥ तथानुद्घाटिताकारभावप्रसरवर्त्मना । प्रसरन्ती स्वसंवित्तिः प्रष्ट्री शिष्यात्मतां गता ॥२५३॥ तथान्तरपरामर्शनिश्चयात्मतिरोहितेः । प्रसरानन्तरोद्भूतसंहारोदयभागपि ॥२५४॥ यावत्येव भवेद्बाह्यप्रसरे प्रस्फुटात्मनि । अनुन्मीलितरूपा सा प्रष्ट्री तावति भण्यते ॥२५५॥ स्वयमेवं विबोधश्च तथा प्रश्नोत्तरात्मकः । गुरुशिष्यपदेऽप्येष देहभेदो ह्यतात्त्विकः ॥२५६॥ बोधो हि बोधरूपत्वादन्तर्नानाकृतीः स्थिताः । बहिराभासयत्येव द्राक्सामान्यविशेषतः ॥२५७॥ स्रक्ष्यमाणविशेषांशाकांक्षायोग्यस्य कस्यचित् । धर्मस्य सृष्टिः सामान्यसृष्टिः सा संशयात्मिका ॥२५८॥ स्रक्ष्यमाणो विशेषांशो यदा तूपरमेत्तदा । निर्णयो मातृरुचितो नान्यथा कल्पकोटिभिः ॥२५९॥ तस्याथ वस्तुनः स्वात्मवीर्याक्रमणपाटवात् । उन्मुद्रणं तयाकृत्या लक्षणोत्तरनिर्णयाः ॥२६०॥ निर्णीततावद्धर्मांशपृष्ठपातितया पुनः । भूयो भूयः समुद्देशलक्षणात्मपरीक्षणम् ॥२६१॥ दृष्टानुमानौपम्याप्तवचनादिषु सर्वतः । उद्देशलक्षणावेक्षात्रितयं प्राणिनां स्फुरेत् ॥२६२॥ निर्विकल्पितमुद्देशो विकल्पो लक्षणं पुनः । परीक्षणं तथाध्यक्षे विकल्पानां परम्परा ॥२६३॥ नगो ̕यमिति चोद्देशो धूमित्वादग्निमानिति । लक्ष्यं व्याप्त्यादिविज्ञानजालं त्वत्र परीक्षणम् ॥२६४॥ उद्देशो ̕यमिति प्राच्यो गोतुल्यो गवयाभिधः । इति वा लक्षणं शेषः परीक्षोपमितौ भवेत् ॥२६५॥ स्वःकाम ईदृगुद्देशो यजेतेत्यस्य लक्षणम् । अग्निष्टोमादिनेत्येषा परीक्षा शेषवर्तिनी ॥२६६॥ विकल्पस्रक्ष्यमाणान्यरुचितांशसहिष्णुनः । वस्तुनो या तथात्वेन सृष्टिः सोद्देशसंज्ञिता ॥२६७॥ तदैव संविच्चिनुते यावतः स्रक्ष्यमाणता । यतो ह्यकालकलिता संधत्ते सार्वकालिकम् ॥२६८॥ स्रक्ष्यमाणस्य या सृष्टिः प्राक्सृष्टांशस्य संहृतिः । अनूद्यमाने धर्मे सा संविल्लक्षणमुच्यते ॥२६९॥ तत्पृष्ठपातिभूयोंशसृष्टिसंहारविश्रमाः । परीक्षा कथ्यते मातृरुचिता कल्पितावधिः ॥२७०॥ प्राक्पश्यन्त्यथ मध्यान्या वैखरी चेति ता इमाः । परा परापरा देवी चरमा त्वपरात्मिका ॥२७१॥ इच्छादि शक्तित्रितयमिदमेव निगद्यते । एतत्प्राणित एवायं व्यवहारः प्रतायते ॥२७२॥ एतत्प्रश्नोत्तरात्मत्वे पारमेश्वरशासने । परसंबन्धरूपत्वमभिसंबन्धपञ्चके ॥२७३॥ यथोक्तं रत्नमालायां सर्वः परकलात्मकः । महानवान्तरो दिव्यो मिश्रोऽन्योऽन्यस्तु पञ्चमः ॥२७४॥ भिन्नयोः प्रष्टृतद्वक्त्रोश्चैकात्म्यं यत्स उच्यते । संबन्धः परता चास्य पूर्णैकात्म्यप्रथामयी ॥२७५॥ अनेनैव नयेन स्यात्संबन्धान्तरमप्यलम् । शास्त्रवाच्यं फलादीनां परिपूर्णत्वयोगतः ॥२७६॥ इत्थं संविदियं देवी स्वभावादेव सर्वदा । उद्देशादित्रयप्राणा सर्वशास्त्रस्वरूपिणी ॥२७७॥ तत्रोच्यते पुरोद्देशः पूर्वजानुजभेदवान् । विज्ञानभिद्गतोपायः परोपायस्तृतीयकः ॥२७८॥ शाक्तोपायो नरोपायः कालोपायो ̕थ सप्तमः । चक्रोदयो ̕थ देशाध्वा तत्त्वाध्वा तत्त्वभेदनम् ॥२७९॥ कलाद्यध्वाध्वोपयोगः शक्तिपाततिरोहिती । दीक्षोपक्रमणं दीक्षा सामयी पौत्रिके विधौ ॥२८०॥ प्रमेयप्रक्रिया सूक्ष्मा दीक्षा सद्यःसमुत्क्रमः । तुलादीक्षाथ पारोक्षी लिङ्गोद्धारो ̕भिषेचनम् ॥२८१॥ अन्त्येष्टिः श्राद्धक्लृप्तिश्च शेषवृत्तिनिरूपणम् । लिङ्गार्चा बहुभित्पर्वपवित्रादि निमित्तजम् ॥२८२॥ रहस्यचर्या मन्त्रौघो मण्डलं मुद्रिकाविधिः । एकीकारः स्वस्वरूपे प्रवेशः शास्त्रमेलनम् ॥२८३॥ आयातिकथनं शास्त्रोपादेयत्वनिरूपणम् । इति सप्ताधिकामेनां त्रिंशतं यः सदा बुधः ॥२८४॥ आह्निकानां समभ्यस्येत् स साक्षाद्भैरवो भवेत् । सप्तत्रिंशत्सु संपूर्णबोधो यद्भैरवो भवेत् ॥२८५॥ किं चित्रमणवोऽप्यस्य दृशा भैरवतामियुः । इत्येष पूर्वजोद्देशः कथ्यते त्वनुजोऽधुना ॥२८६॥ विज्ञानभित्प्रकरणे भर्वस्योद्देशनं क्रमात् । द्वितीयस्मिन्प्रकरणे गतोपायत्वभेदिता ॥२८७॥ विश्वचित्प्रतिबिन्बत्वं परामर्शोदयक्रमः । मन्त्राद्यभिन्नरूपत्वं परोपाये विविच्यते ॥२८८॥ विकल्पसंस्क्रिया तर्कतत्त्वं गुरुसतत्त्वकम् । योगाङ्गानुपयोगित्वं कल्पितार्चाद्यनादरः ॥२८९॥ संविच्चक्रोदयो मन्त्रवीर्य जप्यादि वास्तवम् । निषेधविधितुल्यत्वं शाक्तोपायेऽत्र चर्च्यते ॥२९०॥ बुद्धिध्यानं प्राणतत्त्वसमुच्चारश्चिदात्मता । उच्चारः परतत्त्वान्तःप्रवेशपथलक्षणम् ॥२९१॥ करणं वर्णतत्त्वं चेत्याणवे तु निरूप्यते । चारमानमहोरात्रसंक्रान्त्यादिविकल्पनम् ॥२९२॥ संहारचित्रता वर्णोदयः कालाध्वकल्पने । चक्रभिन्मन्त्रविद्याभिदेतच्चक्रोदये भवेत् ॥२९३॥ परिमाणं पुराणां च संग्रहस्तत्त्वयोजनम् । एतद्देशाध्वनिर्देशे द्वयं तत्त्वाध्वनिर्णये ॥२९४॥ कार्यकारणभावश्च तत्त्वक्रमनिरूपणम् । वस्तुधर्मस्तत्त्वविधिर्जाग्रदादिनिरूपणम् ॥२९५॥ प्रमातृभेद इत्येतत् तत्त्वभेदे विचार्यते । कलास्वरूपमेकत्रिपञ्चाद्यैस्तत्त्वकल्पनम् ॥२९६॥ वर्णभेदक्रमः सर्वाधारशक्तिनिरूपणम् । कलाद्यध्वविचारान्तरेतावत्प्रविविच्यते ॥२९७ अभेदभावनाकम्पहासौ त्वध्वोपयोजने । संख्याधिक्यं मलादीनां तत्त्वं शक्तिविचित्रता // २९८॥ अनपेक्षित्वसिद्धिश्च तिरोभावविचित्रता । शक्तिपातपरीक्षायामेतावान्वाच्यसंग्रहः ॥२९९॥ तिरोभावव्यपगमो ज्ञानेन परिपूर्णता । उत्क्रान्त्यनुपयोगित्वं दीक्षोपक्रमणे स्थितम् ॥३००॥ शिष्यौचित्यपरीक्षादौ स्थानभित्स्थानकल्पनम् । सामान्यन्यासभेदोऽर्घपात्रं चैतत्प्रयोजनम् ॥३०१॥ द्रव्ययोग्यत्वमर्चा च बहिर्द्वारार्चनं क्रमात् । प्रवेशो दिक्स्वरूपं च देहप्राणादिशोधनम् ॥३०२॥ विशेषन्यासवैचित्र्यं सविशेषार्घभाजनम् । देहपूजा प्राणबुद्धिचित्स्वध्वन्यासपूजने ॥३०३॥ अन्यशास्त्रगणोत्कर्षः पूजा चक्रस्य सर्वतः । क्षेत्रग्रहः पञ्चगव्यं पूजनं भूगणेशयोः ॥३०४॥ अस्त्रार्चा वह्निकार्यं चाप्यधिवासनमग्निगम् । तर्पणं चरुसंसिद्धिर्दन्तकाष्ठान्तसंस्क्रिया ॥३०५॥ शिवहस्तविधिश्चापि शय्याक्लृप्तिविचारणम् । स्वप्नस्य सामयं कर्म समयाश्चेति संग्रहः ॥३०६॥ समयित्वविधावस्मिन्स्यात्पञ्चदश आह्निके । मण्डलात्मानुसन्धानं निवेद्यपशुविस्तरः ॥३०७॥ अग्नितृप्तिः स्वस्वभावदीपनं शिष्यदेहगः । अध्वन्यासविधिः शोध्यशोधकादिविचित्रता ॥३०८॥ दीक्षाभेदः परो न्यासो मन्त्रसत्ताप्रयोजनम् । भेदो योजनिकादेश्च षोडशे स्यादिहाह्निके ॥३०९॥ सूत्रक्लृप्तिस्तत्त्वशुद्धिः पाशदाहोऽथ योजनम् । अध्वभेदस्तथेत्येवं कथितं पौत्रिके विधौ ॥३१०॥ जननादिविहीनत्वं मन्त्रभेदोऽथ सुस्फुटः । इति संक्षिप्तदीक्षाख्ये स्यादष्टादश आह्निके ॥३११॥ कलावेक्षा कृपाण्यादिन्यासश्चारः शरीरगः । ब्रह्मविद्याविधिश्चैवमुक्तं सद्यःसमुत्क्रमे ॥३१२॥ अधिकारपरीक्षान्तःसंस्कारोऽथ तुलाविधिः । इत्येतद्वाच्यसर्वस्वं स्याद्विंशतितमाह्निके ॥३१३॥ मृतजीवद्विधिर्जालो पदेशः संस्क्रियागणः । बलाबलविचारश्चेत्येकविंशाह्निके विधिः ॥३१४॥ श्रवणं चाभ्यनुज्ञानं शोधनं पातकच्युतिः । शङ्काच्छेद इति स्पष्टं वाच्यं लिङ्गोद्धृतिक्रमे ॥३१५॥ परीक्षाचार्यकरणं तद्व्रतं हरणं मतेः । तद्विभागः साधकत्वमभिषेकविधौ त्वियत् ॥३१६॥ अधिकार्यथ संस्कारस्तत्प्रयोजनमित्यदः । चतुर्विंशेऽन्त्ययागाख्ये वक्तव्यं परिचर्च्यते ॥३१७॥ प्रयोजनं भोगमोक्षदानेनात्र विधिः स्फुटः । पञ्चविंशाह्निके श्राद्धप्रकाशे वस्तुसंग्रहः ॥३१८॥ प्रयोजनं शेषवृत्तेर्नित्यार्चा स्थण्डिले परा । लिङ्गस्वरूपं बहुधा चाक्षसूत्रनिरूपणम् ॥३१९॥ पूजाभेद इति वाच्यं लिङ्गार्चासंप्रकाशने । नैमित्तिकविभागस्तत्प्रयोजनविधिस्ततः ॥३२०॥ पर्वभेदास्तद्विशेषश्चक्रचर्चा तदर्चनम् । गुर्वाद्यन्तदिनाद्यर्चाप्रयोजननिरूपणम् ॥३२१॥ मृतेः परीक्षा योगीशीमेलकादिविधिस्तथा । व्याख्याविधिः श्रुतविधिर्गुरुपूजाविधिस्त्वियत् ॥३२२॥ नैमित्तिकप्रकाशाख्येऽप्यष्टाविंशाह्निके स्थितम् । अधिकार्यात्मनो भेदः सिद्धपत्नीकुलक्रमः ॥३२३॥ अर्चाविधिर्दौतविधी रहस्योपनिषत्क्रमः । दीक्षाभिषेकौ बोधश्चेत्येकोनत्रिंश आह्निके ॥३२४॥ मन्त्रस्वरूपं तद्वीर्यमिति त्रिंशे निरूपितम् । शूलाब्जभेदो व्योमशस्वस्तिकादिनिरूपणम् ॥३२५॥ विस्तरेणाभिधातव्यमित्येकत्रिंश आह्निके । गुणप्रधानताभेदाः स्वरूपं वीर्यचर्चनम् ॥३२६॥ कलाभेद इति प्रोक्तं मुद्राणां संप्रकाशने । द्वात्रिंशतत्त्वादीशाख्यात्प्रभृति प्रस्फुटो यतः ॥३२७॥ न भेदो ̕स्ति ततो नोक्तमुद्देशान्तरमत्र तत् । मुख्यत्वेन च वेद्यत्वादधिकारान्तरक्रमः ॥३२८॥ इत्युद्देशविधिः प्रोक्तः सुखसंग्रहहेतवे । अथास्य लक्षणावेक्षे निरूप्येते यथाक्रमम् ॥३२९॥ आत्मा संवित्प्रकाशस्थितिरनवयवा संविदित्यात्तशक्तिव्रातं तस्य स्वरूपं स च निज महसश्छादनाद्बद्धरूपः । आत्मज्योतिःस्वभावप्रकटनविधिना तस्य मोक्षः स चायं चित्राकारस्य चित्रः प्रकटित इह यत्संग्रहेणार्थ एषः ॥३३०॥ मिथ्याज्ञानं तिमिरमसमान् दृष्टिदोषान्प्रसूते तत्सद्भावाद्विमलमपि तद्भाति मालिन्यधाम । यत्तु प्रेक्ष्यं दृशि परिगतं तैमिरीं दोषमुद्रां दूरं रुन्द्धेत्प्रभवतु कथं तत्र मालिन्यशङ्का ॥३३१॥ भावव्रात हठाज्जनस्य हृदयान्याक्रम्य यन्नर्तयन् भङ्गीभिर्विविधाभिरात्महृदयं प्रच्छाद्य संक्रीडसे । यस्त्वामाह जडं जडः सहृदयंमन्यत्वदुःशिक्षितो मन्येऽमुष्य जडात्मता स्तुतिपदं त्वत्साम्यसंभावनात् ॥३३२॥ इह गलितमलाः परावरज्ञाः शिवसद्भावमया अधिक्रियन्ते । गुरवः प्रविचारणे यतस्तद्विफला द्वेषकलंकहानियाच्ञा ॥३३३॥
तन्त्रालोके ̕भिनवरचितेऽमुत्र विज्ञानसत्ताभेदोद्गारप्रकटनपटावाह्निके ̕स्मिन्समाप्तिः ।
|
|
|
